N. X. Ermatov, B. Y. Nomozov, D. G’. Azizova, M. X. Ashurov, A. I. Abdirazakov, R. S. Bekjonov

8.1-rasm. 
Gaz 
suyuqlik 
aralashmasi 
ko‘targichining prinsipiyal sxemasi
Gaz sarfni suyuqlik uzatishga bog‘liqligi. 
Qo‗yidagi oddiy sinovda vertikal quvurda gaz 
suyuqlik aralashmasi harkatlanish jarayoni sifat 

---

109 
ko‗rsatkichiga aniqlik kiritsa bo‗ladi. Tasavvur qilamizki, L uzunlikdagi 1 quvurchani 
hajmi chegaralanmagan suv omboriga suyuqlik sathidan h chuqurlikka botiramiz. 
Quvurning ochiq pastki qismini ishlab chiqarish atamalarida nomlanishi bo‗yicha 
boshmoq deb ataymiz, unga yuqoridan siqilgan gazni yetkazib berish uchun 2 
ikkinchi quvurni yaqinlashtiramiz.
Quvurchada sarf me‘yorlovchi 3 mavjud bo‗lib, u orqali kerakli miqdordagi 
gaz sarfini urnatsak bo‗ladi. Quvur 1 boshmoqidagi bosim h-p
1
=ρgh chuqurlikdagi 
gidrostatik bosimga teng bo‗ladi, gazning kam va ko‗p haydalishidan qatiiy nazar 
uning sathi o‗zgarmaydi. Quvurcha 2 orqali gaz uzatiladi va quvurda ρs zichlikdagi 
gaz suyuqlik aralashmasi hosil bo‗ladi qaysiki qandaydir N balandlikka ko‗tariladi. 
Quvurning ichki 1 qismi bilan tashqi qism o‗zaro tutash idishlar hisoblanadi, ya‘ni 
bashmoqlar stahlarida bir xil bosimga ega, quyidagi tenglikni yozishimiz mumkin 
ρgh = ρ
s
gН, 
undan
Н=h . 
Quvur ichidagi aralashmaning zichligi ρs gaz sarfiga V bog‗liq. Qanchalik V 
ko‗p bo‗lsa shunchalik ρ
s
кичик бўлади. Бундан келиб chiqadiki, V ni o‗zgartirish 
bilan Н ni boqarsa bo‗ladi. Ayrim V=V
1
sarflarda Н kattaligi L gacha yetib borishi 
mumkin. V1 
da Н< L ko‗zatiladi. V>V
1 
da Н>L holatida quvurning 1 yuqorisidan 
suyuqlik oqimining kelishi ko‗zatiladi. V keyinchalik V sarfi ortishi bilan quvur 
yuqorisidan kelayotgan q sarfi ortib boradi. Ammo V uzliksiz ravida ortirib borsak 
suyulik sarfi uzliksiz ravishda ortmaydi, balki ma‘lum o‗zgarmas bosim ko‗tarilib 
tushishlari ta‘sirida Δp = p
1
– p
2
(p
1
= const, da h= const bo‗ladi), aniq uzunlik L va 
diametrdagi d quvur chegaraviy suyuqlik, gaz yoki gaz suyuqlik aralashmasi 
o‗tkazish lozim. Shunday qilib, ayrim hollarida gaz sarfi V=V
1
debit q=q
max
maksimumga yetadi. 
Boshqa chayegaraviy holatni keltirishimiz mumkin, kutaruvchi quvurning 
bashmagiga ko‗p gaz keltiradigan bo‗lsak, doimiy bosimning kutarilib-tushishi 
natijasida Δp = p
1
-p
2
faqat gaz kela boshlaydi, va Δp sof gazning quvur orqali 

---

110 
harakatlanishi tufayli hosil bo‗ladigan hamma qashiliklarni yengish uchun sarf 
bo‗ladi. Ushbu gazning sarfi V=V
3
ga teng bo‗ladi. Agar boshmoqga yana ham 
ko‗proq (V>V
3
) gaz sarflansa, ortiqcha gaz nasos kompressor quvurdan o‗ta olmaydi, 
chunki (L, d, Δp) sharoitlarida o‗tkazish qobilyati V
3
ga teng, va quvur orqa qismiga 
harakatlanib boshmoqdan suyuqlikni kelishini chegaralaydi. Bundan kelib chiqadiki, 
suyuqlikning sarfi nolga teng bo‗ladi. Shunday qilib ushbu tajribadan quyidagi 
xulosani chiqarishimiz mumkin. 
8.3-rasm. Berilgan diametrdagi gazsuyuqlik ko‘targich uchun q(V) egri 
chizig‘ining oiladoshligi 
1.V1 
da (Н< L) q=0 
2.V=V
1
da (Н=L) q=0 (boshlang‗ich haydash) 
3.V
1
2
0< q < q
max
(Н > L). 
4. V=V
2
да q=q
max
(haydashning maksimal nuqtasi) 
5. V
2 
3
да q
max
>q>0
6. V=V
3
q=0 (suyuqlikni o‗zatilish o‗zilish nuqtasi) 
8.2-rasm. Gazsuyuqlik ko‘targichning 
uzatishining q gaz sarfiga V bog‘liqlik 
grafigi. 

---

111 
Odatda (8.2-rasm) dan kelib chiqib, o‗ng tomoni egri chiziqli, chap qismi esa keskin 
burilish. Egri chiiqning hamma nuqtalari uchun bosim R1 doimiy hisoblanadi. Nisbiy 
quvurning tushirilish chuqurligi ɛ=h/L – tushunchasi kiritilgan. Shunday qilib, 
berilgan egri chiziq uchun nisbiy quvurning tushirilish chuqurlik kattaligi ɛ uning 
parametri bo‗lib hisoblanadi.