N. X. Ermatov, B. Y. Nomozov, D. G’. Azizova, M. X. Ashurov, A. I. Abdirazakov, R. S. Bekjonov

Gaz suyuqlik aralashmasining (GSA) harkatlanish jarayonidagi foydali ish 
koeffitsiyenti (FIK) 
Har bir egri chiziq uchun tavsifiga tegishli yana o‗ta muhim bir nuqta mavjud, 
ushbu nuqta optimal mahsuldorlik deb ataladi va eng katta FIK mos keladi. 
Agar ixtiyoriy egri chiziqni tahlilida, qaysiki ɛ= sonst uchun, unda uning uchun 
quyidagicha mulohaza yuritish tug‗ri bo‘ladi. 
FIK aniqlash tushunchasidan quyidagi kelib chiqadi, ya‘ni 

---

113 
Foydali ish q sarf bilan suyuqlikni L-h balandlikka ko‘tarilishini o‗z ichiga 
oladi, shu sababli 
=qρg(L-h). 
8.2.Quduqdagi energiya balansi 
Qatlamdan quduq tubi tomon suyuqlik va gazlar qatlam bosimi va quduq tubi 
bosimi orasidagi farqi ta‘sirida harakatlanadi. Quduqni ishlatish jarayoni quduq 
tubidan suyuqlik va gazlarning yer yuziga oqib chiqishini o‘z ichiga oladi. Bu jarayon 
quduq tubiga oqib kelayotgan suyuqlik va gazlarning tabiiy energiyasi W
qat
, hamda 
yuqoridan berilayotgan energiya W
t 
ta‘sirida amalga oshiriladi. Gaz suyuqlik 
aralashmasi quduqdan chiqib maxsus quduq usti jihozlaridan, quvurlardan, 
ajratgichlardan o‘tib, neft idishlarga tushadi, gaz esa tayyorlash jarayoniga uzatiladi. 
Suyuqliklar quduqdan chiqib quvurlarda harakatlanishi uchun, quduq ustida 
kerakli qarshi bosim ushlab turiladi. 
Energiya balansini quyidagicha tuzishimiz mumkin. 
W
qat
+W
t
=W
1
+W
2
+W
3
(8. 1) 
bu yerda: W
1 
- suyuqlik va gazlarni quduq tubidan yer yuzasigacha 
harakatlanishi uchun sarflanadigan energiya; W
2
- gaz suyuqlik aralashmasining 
quduq usti jixozlaridan o‘tish uchun sarflanadigan energiya; W
3 
– suyuqlik va gaz 
oqimining quduq ustidan keyin harakatlanishi uchun ketgan energiya. 
Quduqdan suyuqlik va gazlarning yer yuzasiga harakatlanishi faqat tabiiy 
energiya ta‘sirida (W
t 
=0) bo‘lsa, bunday ishlatish usuli favvora usuli deb ataladi. 
Suyuqlikni yer yuzasiga ko‘tarish uchun har xil mexanizm yoki quduqqa 
yuqoridan siqilgan gaz yoki havo ko‘rinishida kiritilgan energiya ta‘sirida ishlatilishi, 
mexanizasiyalashgan usuli deb ataladi. Agar quduqqa siqilgan gaz yoki havo haydab 
ishlatilsa kompressor usulida ishlatish deb ataladi. Bunday deb atalishiga 
haydalayotgan havo yoki gaz kompressorlar orqali haydalayotganligi uchundir. 
Quduqdan suyuqlik har xil turdagi nasoslar yordamida qazib olinsa nasos usulida 
ishlatish deb ataladi. Quduqqa tushirilgan nasoslar yordamida ishlatish usuli 
chuqurlik nasosi yordamida ishlatish usuli deb ataladi. 

---

114 
Agar quduq mahsuldor qatlamga tushirilgan bo‘lib, qatlam bosimi quduqdan 
suyuqlikning yer yuzasiga oqib chiqishini ta‘minlasa bunday ishlatish usulini favvora 
usuli deb atashimiz mumkin. Agar neftni yuqoriga ko‘tarish uchun qatlam energiyasi 
yetarli bo‘lmasa, u holda tashqi energiyalardan foydalaniladi. 
Favvora qudug‘i yuqori debitda ishlatilgandan keyin kompressor usuliga 
o‘tiladi. Bunda tabiiy favvoralanishni davom etishi uchun ko‘taruvchi quvur 
bashmakiga kompressorlar yordamida gaz yoki havo haydaladi. Vaqt o‘tishi bilan bu 
usulda ishlatish qiyinlashadi va chuqurlik nasoslari bilan ishlatish usuliga o‘tiladi. 
Quduqni bunday ketma-ketlikda ishlatish hamma konlarda ham amalga oshirish 
qiyin. 
Ko‘pchilik konlarda quduqning favvoralanishi tugagandan keyin birdan 
chuqurlik nasoslari bilan ishlatish usuliga o‘tiladi. Har qanday sharoitda 
ishlatilgandan keyin yangi qazilgan quduqlarda favvoralanish kuzatilmaydi chunki 
qatlam bosimi tushib ketadi, bu vaqtda quduq debitiga qarab kompressor yoki nasos 
usullari yordamida ishlatiladi. 
Quduqlarni ishlatishning oraliq usullari ham mavjud bunda kompressor usulida 
dinamik sath pasayib ketsa gaz haydashni vaqti-vaqti bilan amalga oshirib ishlatish 
yoki quduqqa maxsus plunjerli ko‘targich tushirib ishlatish usullaridan foydalaniladi. 
Favvoralanish vaqtini uzaytirish uchun yanada osonroq usullardan biri qatlam 
bosimini suv yoki gaz haydab ushlashdir. 
1 tonna (1000 kg) suyuqlikning potensial energiyasini quyidagi tenglama 
bilan tavsiflash mumkin: 
h
g
h
W






81
,
9
10
1000
3
suyuq
(j)
(8.2) 
Agar ko‘tarilish balandligi h ni quduq tubi bosimi P
q.tub
bilan ifodalasak 
quyidagini olamiz. 
g
P




0
q.tub
P
h
(8.3) 

---

115 
bu yerda h-quduq tubidan dinamik sathgacha ko‘tarilish balandligi m da, 
P
q.tub
– quduq tubi bosimi N/m
2
da, P
o
- atmosfera bosimi, 9,8·10
4
N/m
2
ga teng, ρ- 
suyuqlik zichligi kg/m
3
, g-og‘irlik kuchi tezlanishi 9,81 m/sek
2
. 
Agar (8.2) formulada h o‘rniga olingan natijani qo‘ysak quyidagiga ega 
bo‘lamiz. 






0
q.tub
3
0
q.tub
3
suyuq
10
81
,
9
10
P
P
g
P
P
W







(j) (8.4) 
Izotermik holatda quduq tubi bosimi atmosfera bosimigacha tushishi 
natijasida quduqda erkin gazning kengayishida, gaz energiyasi quyidagiga teng.
0
q.tub
0
0
e.g
P
ln
P
P
G
W



(j) (8.5) 
bu yerda: G
0
- 1t suyuqlikdan ajralib chiqayotgan gazning hajmiy miqdori, 
quduq tubidagi erkin holatda keluvchi m
3
da. G
0
– atmosfera bosimi va qatlam 
harorati sharoitida o‘lchanadi. 
Har qanday bosimda neft tarkibida erkin gaz uchraydi, qachon quduq tubi 
bosimidan usti bosimiga o‘zgarishida ajraladi. Bu gaz energiyaning bir qismini 
tashkil qiladi. Agar bu energiyani A
0
bilan belgilasak, jami potensial energiya 
miqdori quyidagiga teng.


0
0
q.tub
0
0
q.tub
3
Ð
ln
P
10
À
P
P
G
P
W







(j) (8.6) 
Yuqorida aytib o‘tilganidek quduq ustida qarshi bosim (P
u
) ushlab turiladi, 
shuning uchun quduqdan suyuqlikni ko‘tarish uchun jami energiya sarflanmaydi. 
Shuning uchun P
q.tub
quduq tubi bosimining P
u 
quduq usti bosimiga o‘zgarishida 1 
tonna suyuqlikni ko‘tarish uchun ketadigan energiya W
1
quyidagicha 
ifodalanadi.


1
u
q.t
0
0
q.t
3
1
Ð
ln
P
10
À
P
P
G
P
W
u







(j) (8.7) 
bu yerda: A
1
- P
q.tub
quduq tubi bosimining P
u 
quduq usti bosimiga 
o‘zgarishidagi neftdan ajralgan gaz energiyasi. 
Ko‘p hollarda favvora qudug‘ini ishlatishda quduq tubi bosimi to‘yinish 
bosimidan yuqori bo‘ladi, bunda G
0
= 0 yani erkin gaz yo‘q. Bu holda suyuqlik yer 

---

116 
yuzasiga suyuqlik energiyasi va neftdan ajralayotgan gaz energiyasi ta‘sirida 
harakatlanadi.