N. X. Ermatov, B. Y. Nomozov, D. G’. Azizova, M. X. Ashurov, A. I. Abdirazakov, R. S. Bekjonov

11.6.Nasos ishiga ta’sir qiluvchi omillar va ularni bartaraf qilish 
Gazni ta’siri. Haydaladigan suyuqlikka gazning ta‘siri nasos silindrining 
to‘lish koeffitsiyenti bilan hisobga olinadi. U nasosga kiruvchi suyuqlik hajmining 
V
syu
, suyuqlik hajmi V
suy
va erkin gaz hajmi yig‘indisidan tashkil topgan jami 
aralashmaga V
ar 
nisbatiga teng: 
,
1
1
/
1
1
'
1
R
V
V
V
V
V
V
V
suy
gaz
gaz
suy
suy
ar
suy








(11.1)
bu yerda R – Nasos qabulidagi keltirilgan harorat T
kel 
va keltirilgan bosimda 
p
kel
gaz faktori. 
(11.1) formulada ShQNdagi zararli soha va uning gazlashgan suyuqlikni 
haydashda to‘lish koeffitsiyentiga ta‘siri hisobga olinmaydi. 
Nasos plunjerining eng pastki holatidagi so‘ruchi va haydovchi klapanlar 
orasidagi masofa ShQN zararli soha hisoblanadi. Plunjer paska harakatlanishida 
gazsuyuqlik aralshmasi siqiladi va bosimi pulunjer ustidagi bosimigacha ko‘tariladi. 
Gaz zararli sohadagi suyuqlikda eriydi. Plunjerning yuqoriga harakatida, 
plunjer ostdagi bosim nasos qabulidagi bosimgacha tushadi. Erigan gaz ajraladi va 
bosim nasos qabulidagi bosimgacha tushmagincha so‘ruchi klapanni ochiq holatda 
ushlab turadi. Natijada plunjer ostiga kam miqdordaaralashma kiradi.
A.S. Virinovskiy nasosning zararli sohasini hisobga oluvchi boshqacha 
to‘lish koeffitsiyentini taklif qildi. 
U quyidagi ko‘rinishga ega 
.
1
1
'
1
R
kR




(11.2) 
(11.2) formulani quyidagicha belgilashlar bilan tushintiramiz. V
s
- plunjer 
yuqoriga harakatlanishidagi hajmi; V
zar
– zararli soha hajmi; k= V
zar 
/V
s
- V
s
ga 
nisbatan zararli soha ulishi; V= V
s
+ V
zar
=V
suy
+V
gaz
– plunjer yuqoridagi oxirgi nuqta 
holatida, uning pastidagi hajim. 

---

186 
V
gaz
=RV
suy
bo‘lsa, u holda, 
V
s
+ V
zar
=V
suy
+RV
suy
, 
undagi 
.
1 R
V
V
V
zar
suy
suy



(11.3) 
Plunjerning keyingi yuqoriga harakatlanishida nasosga kiradigan suyuqlik 
hajmi birinchi hajmidan V
suy
zararli soha hajmi V
zar
miqdorida kam bo‘ladi. 
Shunday ekan,
zar
zar
s
zar
suy
suy
V
R
V
V
V
V
V






1
'
. 
Unda to‘lish koeffitsiyenti, quyidagiga teng 
,
)
1
(
'
''
1
s
zar
s
zar
s
s
suy
V
V
R
V
V
V
V
V






k=V
zar
/V
s
belgilashni kiritib va algebrik o‘zgartirish kiritib, quyidagini olamiz 
.
1
1
1
1
''
1
R
kR
k
R
k








(11.4) 
(11.4) formula gaz zararli sohada tezda ajralishi va erishini hisobga olib, 
to‘lish koeffitsiyenti kichik bo‘lishiga sabab bo‘ladi. 
Nasosning to‘lish koeffitsiyentini aniqlovchi bir necha formula mavjud. 
Shunday bo‘lsada barchasi 
va 
ralig‘ida yotuvchi 
1

ga teng natija olinadi. 
Shuning uchun shubhasiz to‘lish koeffitsiyentini aniqlash maksimal va minimal 
ko‘rsatkichlari o‘rtachasini (11.1) va (11.4) formulasi bo‘yicha quyidagicha 
aniqlanadi: 
)
1
(
2
2
1
1
1
1
2
1
2
''
1
'
1
1