N. X. Ermatov, D. G‘. Azizova, N. M. Avlayarova, B. Yu. Nomozov, R. S. Bekjonov, A. I. Abdirazаkov, M. X. Ashurov

III.5-rasm. Standart toraytiruvchi qurilmalar sxemasi: 
a – diafragma, b – soplo, c – Venturi soplosi, d – Venturi quvuri. 
 
Bu yerda, bosimlar farqi natijasida suyuqlikning teskari yo‘nalishdagi harakati 
yoki ikkilamchi oqim paydo bo‘ladi. Suyuqlikning qovushqoqligidan asosiy va 
ikkilamchi oqim bir-biriga qarama-qarshi harakat qilib, uyurmalar hosil qiladi. Bunda 
diafragma orqasida birmuncha energiya sarflanadi, demak, bosim ham ma’lum 
darajada kamayadi. Diafragma oldidagi zarrachalar yo‘nalishining o‘zgarishi va 
ularning diafragma orqasidagi siqilishi potensial energiyaning o‘zgarishiga deyarli 
ta’sir ko‘rsatmaydi. 
III.5-rasm, a da ko‘rsatilganidek, P
1
 va P
2
bosimlar diafragma diskining oldi va 
orqasida o‘rnatilgan alohida teshiklar yordamida o‘lchanadi. Soploning (III.5-rasm, 
b) kirish qismi ravon toraygan, chiqish qismi esa silindrdan iborat. Soploning profili 
sharrachaning to‘liq siqilishini ta’minlaydi va soplodagi silindr teshigining yuzi 
oqimning minimal kesimiga teng deb hisoblanishi mumkin. 
Soploning orqa qismida hosil bo‘ladigan uyurmali harakat diafragmadagiga 
ko‘ra kam energiya yo‘qotishlarga olib keladi. Soploning old va orqasidagi P
1
va P
2
bosimlar xuddi diafragmanikidek o‘lchanadi. 
III.5-rasm, c da Venturi soplosi tasvirlangan. Venturi soplosi qisqa silindrik 
qismga o‘tuvchi silindrik kirish qism va kengayuvchi konussimon diffuzor qismdan 
iborat. Toraytirish qurilmasining bunday shaklida, chiqish diffuzori mavjudligi 
tufayli bosim yo‘qolishi diafragma va soplodagi bosim yo‘qolishiga nisbatan ancha 
kam bo‘ladi. P
1
va P
2
bosimlar Venturi soplosining ichki bo‘shlig‘i bilan aylana 
bo‘yicha joylashgan teshiklar orqali bog‘langan xalqa kameralar yordamida 
o‘lchanadi. 

---

36 
III.5-rasm, d da Venturi quvuri tasvirlangan. Venturi quvuri kirish silindrik 
quvuri, kirish konusi, o‘rta silindrik quvuri va diffuzor chiqish konusidan tuzilgan. P
1
va P
2
bosimlar kirish konusining oldi va o‘rta silindrik quvurining o‘rta qismlarida 
o‘rnatilgan alohida teshiklar yordamida o‘lchanadi. 
Toraytirish qurilmalari vujudga keltirilgan bosimlar farqi orqali modda sarfini 
o‘lchash prinsipi va ularning asosiy tenglamalari toraytirish qurilmalarining barcha 
turlari uchun bir xil. Faqat bu tenglamalardagi tajriba orqali aniqlanadigan ba’zi 
koeffitsiyentlar bir-biridan farq qiladi.
Siqiluvchi muhit (gaz, bug‘) sarfini o‘lchashda, ayniqsa, bosimlar farqi katta 
bo‘lganda, modda oqimi toraytirish qurilmasidan o‘tayotgandagi bosimning 
o‘zgarishi natijasida modda zichligining o‘zgarishini e’tiborga olish zarur. Lekin gaz 
yoki bug‘ning toraytirish qurilmasidan o‘tish vaqti ko‘p bo‘lmagani sababli, 
moddaning siqilishi va kengayishi adiabatik ravishda, ya’ni issiqlik almashinuvisiz 
o‘tadi. 
Sarfni o‘lchashga mo‘ljallangan toraytirish qurilmalarini tartibi Davlat 
Standartlar Qo`mitasi tomonidan tasdiqlangan normativ hujjatda: «Gaz va suyuqliklar 
sarfini standart toraytirish qurilmalari orqali o‘lchash qoidalari» (RD 50-213-80) da 
aniqlangan. 
Standart toraytirish qurilmalariga RD 50-213-80 qoidalari talablarini 
qanoatlantiruvchi va modda sarfini individual darajasiz o‘lchashda qo‘llanadigan 
diafragmalar, soplolar, Venturi soplolari va Venturi quvurlari kiradi. 
1982 yildan boshlab «Gaz va suyuqlik sarfini standart toraytiruvchi qurilmalar 
RD 50-213-80 yordamida o‘lchash qoidalari» joriy etildi. 
Difmanometrning turi va xili quyidagi shartlarga ko‘ra tanlanadi: 
1) difmanometr ayni asbobni ishlatishga oid qo‘llanmada ko‘rsatilgan 
muhitlarnigina sarfini o‘lchash uchun qo‘llanishi mumkin (agar difmanometr sezgir 
elementini uzluksiz himoya qilinmayotgan yoki ajratuvchi idishlar qo‘llanmayotgan 
bo‘lsa); 
2) elektr energiyadan foydalanuvchi difmanometr mos me’yoriy hujjatlar 
talabini qondirishi lozim; 

---

37 
3) quvurdagi maksimal ish bosimi toraytiruvchi qurilma oldida difmanometr 
mo‘ljallangan maksimal ish bosimidan katta bo‘lmasligi kerak. 
Asbobsozlik sanoatida quyidagi qatordagi bosimlar farqi chegaralariga mos 
keladigan difmanometrlar chiqariladi: 10; 16; 25; 40; 63; 100; 160; 250; 400; 630; 
1000; 1600; 2500; 4000; 6300; 10000; 16000 va 25000 Pa hamda 0,04; 0,063; 0,1; 
016; 0,25; 0,4; va 0,63 mPa. Difmanometrning yuqori o‘lchash chegarasi berilgan 
eng katta sarfga mos kelishi kerak. 
Eng katta sarf quyidagi qatorga mos kelishi zarur: 1,0; 1,25; 1,5; 2,0; 3,2; 4,0; 
5,0; 6,3; 8,0; 10 va hokazo.