N. X. Ermatov, D. G‘. Azizova, N. M. Avlayarova, B. Yu. Nomozov, R. S. Bekjonov, A. I. Abdirazаkov, M. X. Ashurov

III.4. O‘zgaruvchan sathli sarf o‘lchagichlar 
O‘zgaruvchan sathli sarf o‘lchagichlarning ishlash prinsipi suyuqlikning idish 
tubidagi yoki uning yon devorlaridagi teshikdan erkin oqib chiqishidagi sath 
balandligini o‘lchashga asoslangan. Bu asboblar kimyo va boshqa sanoatlarda juda 
agressiv suyuqliklar sarfini o‘lchashda, shuningdek, gaz bilan aralashgan 
pulslanuvchi oqim va suyuqliklar sarfini o‘lchashda ishlatiladi. O‘zgaruvchan sathli 
sarf o‘lchagichlar barcha hollarda suyuqlik sarfnni atmosfera bosimida o‘lchaydi, 
shuning uchun, bu asboblarning ishlatilishi cheklangan. 

---

39 
O‘zgaruvchan sathli sarf o‘lchagichlar tarkibiga qabul qiluvchi sig‘im (idish) 
va suyuqlik sath balandligini o‘lchaydigan asbob kiradi. Sath balandligi o‘lchagichi 
sifatida istalgan sath balandligini o‘lchash asbobi ishlatilishi mumkin. Qabul qiluvchi 
sig‘im sifatida esa dumaloq (diafragma) yoki tirqish teshikli silindrik yoxud 
to‘rtburchak idish xizmat qiladi. Bunday idishlardagi suyuqlik sarfi uning sath 
balandligi bo‘yicha aniqlanadi. Diafragma idish tagida yoki uning yon devorlarida 
joylashishi mumkin, lekin suyuqlik sathi u oqib chiqadigan teshikdan yuqorida 
bo‘lishi lozim. Tirqishning teshiklari idishning faqat yon devorlarida joylashgan 
bo‘lishi kerak, bu holda idishdagi suyuqlik sathi teshikning ustki chetidan baland 
bo‘lmasligi lozim. 
III.8-rasmda ko‘rsatilgan sarf o‘lchagich ikki shtutserli to‘rtburchak idish 2 dan 
iborat. 
III.8–rasm. Suyuqlik oqib chiqadigan tirqish teshikli sarf o‘lchagich. 
 
Shtutserlardan biri idishning yonida joylashgan bo‘lib, suyuqlikni kiritish 
uchun, ikkinchisi esa pastda joylashgan bo‘lib, suyuqlikning oqib chiqishi uchun 
xizmat qiladi. Idish ichki tomonidan to‘siq bilan bo‘lingan, bu to‘siqqa profillangan 
teshikli shchit germetik ravishda mahkamlangan. Idishdagi suyuqlik oqib chiqadigan 
tirqish oldiga muhofazalovchi g‘ilofli pezometrik naycha 1 cho‘ktiriladi. Haydalgan 
havo miqdori nazorat stakanchasi 4 yordamida tekshiriladi. Havo bosimi reduktor 6 
orqali o‘zgarmas qilib saqlanib turiladi va manometr 5 bilan o‘lchanadi. Filtr 7 
havoni tozalaydi. Pyezometrik naychadagi bosim tirqish oldidagi suyuqlik ustunining 

---

40 
zichligi va balandligi bilan, demak, suyuqlikning massaviy sarfiga bog‘liq. 
Pyezometrik naychadagi gidrodinamik bosimning qiymati difmanometr 3 bilan 
o‘lchanadi. III.8-rasmda keltirilgan sarf o‘lchagichning xususiyatlaridan biri 
ikkilamchi asbob shkalasining bo‘linmalari tengligidadir. 
Tirqishli sarf o‘lchagichning sarf koeffitsiyenti tirqishning geometrik shakliga, 
ayniqsa kirish qismidagi qirraning o‘tkirligiga bog‘liq. Taqribiy hisobda sarf 
koeffitsiyenti a ning qiymatini 0,6 ga teng deb qabul qilinadi. Sarf koeffitsiyentining 
aniq qiymati asbobning o‘zini darajalashda aniqlanadi. 
Tirqishli sarf o‘lchagichlarda bosim difmanometr orqali o‘lchanadi. Sarf 
o‘lchagich bilan difmanometr o‘rtasidagi pnevmatik nayning uzunligi 35 m dan, 
difmanometr va ikkilamchi asboblarni ulovchi nayning uzunligi esa 300 metrdan 
oshmasligi kerak. O‘lchash chegarasi 10...50 m
3
/soat bo‘lgan qurilmaning asosiy 
xatosi ±3,5 %.