N. X. Ermatov, D. G‘. Azizova, N. M. Avlayarova, B. Yu. Nomozov, R. S. Bekjonov, A. I. Abdirazаkov, M. X. Ashurov

III.4–rasm. Dina – Stark 
apparati: 
1 – shisha kolba; 2 – ulagich 
naycha;3 – muzlatgich; 
4 – qopqon-qabulqilgich
L
F
C




---

32 
III.3. Quduq mahsulotini o‘lchashning zamonaviy usullari 
Modda sarfi va miqdorini o‘lchash. Asosiy ma’lumotlar. 
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini va TJABT samaradorligini oshirish 
zarurligi turli moddalar sarfi va miqdorini aniq o‘lchash masalalarini muvaffaqiyatli 
hal etishni taqozo etadi. Sanoatda sarf o‘lchash tizimlarining qo‘llanishi 
sarflanayotgan energiya eltuvchilarini (suv, gaz, bug‘, yonilg‘i) hisobga olish va 
nazorat qilish bo‘yicha ko‘pgina texnik masalalarning hal qilinishini soddalashtiradi, 
jarayonning eng maqbul rejimini ishlab chiqarishning aniq shart-sharoitlariga bog‘liq 
holda tez aniqlashga imkon beradi. 
Mahsulotni hisobga olish jarayonlarida moddalarning sarfi va miqdorini 
o‘lchash vositalariga juda yuqori aniqlik jihatidan katta talablar qo‘yiladi. 
Sarf o‘lchash uchun ishlatiladigan asboblar sarf o‘lchagichlar deb ataladi. 
Moddaning berilgan kanal kesimi orqali vaqt birligi ichida o‘tgan miqdori modda 
sarfi deyiladi. Sarf o‘lchaydigan asboblar oniy sarfni o‘lchaydi va texnologik rejimlar 
(ayniqsa uzluksiz jarayonlarda) ishining barqarorligini nazorat qilishga, texnologik 
jarayonning o‘tishini har bir onda avtomatik ravishda rostlashga va rejimni berilgan 
yo‘nalishda sozlashga imkon beradi. 
Moddaning hajmiy sarfi l/s, m
3
/s, m
3
/soat, massa sarfi esa kg/s, kg/soat, t/soat 
va hokazolarda o‘lchanadi. Asboblar hisoblagichlar (integratorlar) bilan ta’minlanishi 
mumkin, unda bu asboblar hisoblagichli sarf o‘lchagichlar deyiladi. 
Modda miqdorini o‘lchaydigan asboblar hisoblagichlar deb ataladi. 
Hisoblagichlar o‘zlaridan o‘tgan modda miqdorini istalgan vaqt (sutka, oy va hokazo) 
mobaynida o‘lchaydi. Uning miqdori hisoblagich ko‘rsatkichlari farqi bilan 
aniqlanadi. Modda miqdori hajmiy (litr, m
3
) yoki massa (kg, t) birliklarida 
ifodalanadi. Hisoblagichlar bevosita o‘lchash asboblari bo‘lib, ularning shkalasi 
bo‘yicha olingan ko‘rsatkichlar qo‘shimcha hisoblashni talab qilmaydi. 
Sanoatda keng tarqalgan sarf va miqdor o‘lchagichlar ishlash prinsipi va 
tuzilishlariga ko‘ra bir qancha guruxlarga bo‘linadi. Ishlab chiqarishda suyuqlik, bug‘ 
va gazlarning sarfini o‘lchaydigan asboblarning quyidagi turlaridan foydalaniladi: 

---

33 
1) bosim farqi o‘zgaruvchan sarf o‘lchagichlar; 2) bosim farqi o‘zgarmas sarf 
o‘lchagichlar; 3) tezlik bosimi sarf o‘lchagichlari; 4) o‘zgaruvchan sathli sarf 
o‘lchagichlar; 5) induksion sarf o‘lchagichlar; 6) ultratovushli sarf o‘lchagichlar;
7) kalorimetrik (issiqlik) sarf o‘lchagichlar; 8) ionli sarf o‘lchagichlar. 
O‘lchanayotgan moddaning turiga ko‘ra sarf o‘lchagichlar suv, mazut, bug‘, 
gaz va hokazolar sarfini o‘lchagichlarga bo‘linadi. 
Suyuqlik va gazlarning miqdorini o‘lchaydigan hisoblagichlar quyidagi asosiy 
guruxlarga bo‘linadi: 
1) hajm hisoblagichlari; 2) tezlik hisoblagichlari; 3) vazn hisoblagichlari. 
Quyida texnologik jarayonlarni nazorat qilishda keng tarqalgan usullar va 
asboblar ko‘rib chiqilgan. 
Sarf o'lchash usuli. Sanoatdagi suyuq va gaz sarfini o'lchash uchun 
mo'ljallangan qurilmalar (sarf o'lchagichlari) o'lchash usullari va dizayndagi 
farqlanadi. Muayyan turdagi asbobdan foydalanish texnologik talablarga, o'lchangan 
moddaning tabiatiga va iqtisodiy maqsadga muvofiqligiga bog'liq. O'lchov usuli 
bo'yicha neft sanoatida eng keng tarqalgan sarf o'lchagichlari quyidagi sinflarga 
bo'linishi mumkin: hajmi; ommaviy. 
Birinchi sinf o'lchagichlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: 
1) o'zgaruvchan bosim farqi; 
2) turbinali (qanotsimon taxometrik); 
3) elektromagnit (induksion); 
4) ultratovush; 
5) gidrodinamik; 
6) yadro-magnit aks sado; 
7) ionlanish; 
8) issiqlik; 
9) turli sarf belgilarini yaratish. 
Ikkinchi sinf o'lchagichlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: 
1) koriolis va giroskopik; 
2) turbinali; 

---

34 
3) turboporshenli.