Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

< Jumiyat idi iK/divoliau f'ormatsivaviv va sivilizatsivaviv vondoshuvlar
Yuqoridagi ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, insoniyatning taraqqiyoti juda 
uzoq davom etgan jarayon bo'lib, ko'p bosqichlarni o ‘z ichiga oladi. Tarixchilar, 
faylasuflar, iqtisodchilar, siyosatchilar va jamiyatning turli-tuman sohalarini 
o'rganuvchi boshqa ilm vakillari ana shu taraqqiyot bosqichlarini bir qancha 
belgilarga ko‘ra bir-biridan ajratib o'rganishadi. SHuning uchun hozirgi paytda 
jamiyat taraqqiyotining bosqichlari haqida bir-biridan farq qiladigan bir qancha 
qarashlar mavjud. 
Bulaming biri ijtimoiy taraqqiyotga ijtimoiy-iqtisodiy 
I'ormatsiyalaming ketma-ket bosqichlari sifatida nazar tashlasa, ikkinchisi uni 
sivilizatsiyalarning o‘ziga xos sintezi sifatida talqin qiladi, uchinchisi jamiyat 
laraqqiyoti bosqichlarini bir-biridan texnologiyalar taraqqiyotiga ko‘ra ajratishni 
taklif etadi, to'rtinchisi esa madaniyatlarning o‘ziga xosligini asosiy belgi sifatida 
olg’a suradi va hokazo. Albatta, bunday yondoshuvlarning har birida o‘ziga xos 
mantiq, o'ziga xos xususiyatlar, o‘ziga xos ijobiy jihatlar, hamda, aytish 
mumkinki, ularning e’tiboridan chetda qolgan jihatlar, kamchiliklar mavjud. Aslini 
olganda ularni yaqin-yaqinlargacha bo'lgani kabi, bir-biriga qarama-qarshi qo'yish 
emas, balki umuman olganda jahon taraqqiyotiga turli nuqtai nazarlardan 
yondoshish sifatida qaragan ma’qulroq. Ana shunda ehtimol ular bir-birini 
to'ldirar, qaysidir muammolarni bir necha bor tafakkur silsilasidan o'tkazishga, 
ularni turli jihatlardan izohlashga imkon berar. Shu ma’noda ba’zan ijtimoiy 
fanlarda o'zini namoyon qilayotgan ba’zi bir og’machilik kayfiyatlariga, moda 
bo'lgan so'z o'yinlariga berilishdan ko‘ra, muammoga turlicha qarab, ularni tahlil 
qilish, ko‘r-ko‘rona tanqidbozlik yoki maqtovlardan ko'ra natijasi ilm-fanni olg’a 
etaklaydigan nazariy va amaliy natijalar olingani ma’qul.
Jamiyat taraqqiyotiga ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar ketma-ketligi sifatida 
yondoshuv asosan XIX asrda dialektik va tarixiy materializm nazariyasining 
g’oyasi sifatida vujudga keldi. Uni ko'pincha iqtisodiy determinizm deb ham 
atashadi. Chunki unda jamiyat hayotida iqtisodiy sohaning etakchilik va 
belgilovchilik roliga alohida ahamiyat beriladi. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar 
nazariyasiga ko‘ra jam iyat hayotida insonning ishlab chiqarish faoliyati, iqtisodiy 
soha, ishlab chiqarish qurollariga munosabat, xullas mulkchilik munosabatlari 
asosiy ahamiyatga ega. U jamiyat hayotining qolgan barcha sohalarini belgilab 
beradi. Shuning uchun Er yuzining istalgan mintaqasida, istalgan paytda har 
qanday jamiyatni xarakterlaydigan, insoniyatning barcha davri, barcha ijtimoiy 
ti/im lar uchun umumiy bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy qonunlar mavjuddir. Ular orqali
7

---

istalgan jamiyatni tahlil qilib, xarakterlab berish mukin. Bular asosan materialistik 
dialektikaning hamda siyosiy iqtisodning asosiy qonunlaridir. Shu m a’noda 
formatsiyaviy yondoshuv jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlarini 
tushuntirib beradi. Bu yondoshuvga asoslanib insoniyat jamiyatidagi ayrim 
qaytarilmas xususiyatlar, u yoki bu xalq m a’naviyati, madaniyati, tarixiy 
rivojlanishi, ruhiy-psixologik xususiyatlari, uni boshqa xalqlardan ajratib turuvchi 
jihatlar, uni aynan o ‘sha xalq qilib turgan muayyanliklarni tushuntirib bo‘lmaydi. 
Aksincha bunda jamiyatni, undagi biror hodisa va jarayonlarni tushuntirishga 
bo'lgan ana shunday nuqtai nazarlarga «o‘ng», «so‘l» va boshqa «yorliqlar» 
yopishtirilishi xarakterlidir. Bunday fikrlarni bayon etuvchilaming taqdiri esa 
ko‘pincha fojiali tugagan paytlar ham boiganligi yaqin tariximizdan bizga 
m a’lum.
Albatta, jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarga 
boMib o ‘rganishning ham o ‘ziga yarasha o ‘rni bor. U ijtimoiy taraqqiyotning 
umumiy, takrorlanuvchi tomonlarini, yo'nalishlarini tadqiq qilishda katta 
ahamiyatga ega. Ammo bu uning tarixiy jarayonni tahlil qilishga qodir bo ig an
yagona usul ekanini bildirmaydi. Afsuski bu haqiqatni bizning jamiyatimiz juda 
kech angladi.
Jamiyat taraqqiyotiga 
sivilizatsiyaviy 
(ba’zi 
mualliflar bu 
iborani 
"tamaddun" deb atashadi) yondoshuv esa, aksincha, yuqorida eslatib o'tilgan 
umumiy qonuniyatlar, umumiy xususiyatlarni emas, aksincha har bir xalq, millat, 
elat va undan ham kichikroq bo‘lgan ijtimoiy birlashmalarning qaytarilmas 
jihatlarini, ta ’bir joiz b o isa , ularning «mentaliteti»ni, ruhiyati, ma’naviyati, 
madaniyati va shu kabilardagi o ‘ziga xosliklarning ahamiyati borligini ta ’kidlaydi.
Ana shu yondoshuvga asoslangan holda planetamizning turli-tuman 
nuqtalarida vujudga kelgan xalqlar, millatlar va elatlarning tarixida kuzatilgan va 
kuzatilayotgan madaniy, diniy, ilmiy, xullas, intellektual «portlash»larning 
tabiatini va xususiyatlarini anglash mumkin. Masalan, qadimgi Misrdagi 
sivilizatsiyalar va piramidalar qurilishi masalasi, Lotin Amerikasidagi inklar 
sivilizatsiyasi, Qadimgi Hindiston, Xitoydagi sivilizatsiyalar, hozirgi zamonda -
Janubiy Koreyaning iqtisodiy rivoji, Yaponiya, Malayziya, Singapur va boshqa 
Janubiy 
Sharqiy 
Osiyo 
mamalakatlaridagi 
keskin 
olg’a 
sakrashlarning 
sivilizatsiyaviy asoslarini ana shu yondoshuv orqali tushuntirib berish mumkin.
Lekin jamiyatni o'rganishda shuni e’tiborga olish kerakki dunyoda bir- 
biridan tarixiy taraqqiyotining o‘ziga xosliklarr bilan farq qiladigan, turfa 
xislatlarga ega bo'lgan xalqlar va davlatlar mavjud ekan, ularning manfaatlari 
turlicha ekanligini, ana shu manfaatlarni anglash darajasi ham turlichaligini, 
ularning barchasi u yoki bu darajada siyosiylashganini tan olmay iloj yo‘q. Buning 
natijasida ularning in’ikosi bolm ish barcha "mafkuraviy omillar turli xalqlar, 
madaniyatlaming o ‘zaro aloqasiga, o ‘ziga xosligiga salbiy ta ’sir ko‘rsatishi" 
tabiiydir. Bu sivilizatsiyalarning ko‘p hollarda ichki va tashqi o ‘zaro nizolar, 
kurashlar, boMinishlar, taxt talashishlar, manfaatlar to ‘qnashuvining ta ’siriga 
uchraganligini, 
uchrayotganligini 
va 
bundan 
buyon 
ham 
uchrashini 
tushunishimizga yordam beradi.
8

---

"Sivilizatsiya" iborasi lotin tilidagi civilis - davlatga, fuqaroviylikka xoslik, 
fuqaroga monandlikni bildiradi va bir-biridan farq qiluvchi bir necha ma’nolarga 
ega. 1) Mazkur tushunchaga tarixiy yondoshuvga ko‘ra u insoniyat hayotining