Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti
Download 5.04 Mb. Pdf ko'rish
|
Qozoqov S, shaxs va jamiyat. pdf (1)
|
bioijtimoiy mavjudot
deb tasavvur qilish kengroq tarqalgan. Bunda ko'proq uning biologik va ijtimoiy tomonlariga, tog‘rirog’i ulaming birligiga ko‘proq e’tibor beriladi. Ana shu nuqtai nazarni quyidagi bir-ikki holatni esdan chiqarmagan holda to ’g‘rideb atash mumkin: birinchidan, inson tanasi jismoniy hisoblanuvchi qismlardan iborat, shuningdek unda ximiyaviy qonuniyatlarga bo'ysunuvchi jarayonlar yuz beradi, y a’ni u o ‘ziga xos fizik jism va kimyoviy moddadir, shulardan kelib chiqib uni 11 fizikoxim ik xu susiyatli tanaga ega bo‘lgan bioijtim oiy m avjudot deyilsa to g ‘riroq bo‘ladi; ikkinchidan, faqatgi^a jns0n emas, balki boshqa ko‘plab jonivorlar ham ijtimoiy deb ataluvchi yashash shakllariga bo‘ysunadi. Shu ma’noda «bioijtimoiy» atamasida insonga torroq nazar tashlangan, undagi ba’zi jihatlar ana shu atama doirasidan tashqarj Inson undagi barcha turli-tuman tabiiy jihatlari va xususiyatlari bilan birga tabiatning mevasi hisoblanadi, shu bilan birga u o ‘ziga tabiiylikdan farq qiluvchi madaniyatni ham uzviy ravishda sing(jjrgan Shu ma’noda u Erdagi tabiat evolyutsiyasining gultoji hisoblanadi. O ’ziga xos madaniy xislatlarga ega bo’lishiga qaramay bu mavjudot tabiat qonunlari doirasidan tashqariga chiqa olmaydi. Antik falsafadan tortib hozirgi kungacha insonning tabiatini aniqlashga muayyan e ’tibor berilgan. Masalan, kiniklar inson tabiatini tabiiy yashash tarzi hamda moddiy ehtiyojlar va istaklarni cheklashda ko’rganlar, Epikur esa uni inson va hayvonlar uchun umumiy bo’lgan sezgilarda, Seneka va stoiklar esa - aqlda ko’rishgan. Marksizm ta ’limotida esa insonning ijtimoiy mohiyatiga urg’u berilgan. Inson tabiiy-ilmiy izlanishlar ob’ekti sifatida uch aspektda ko’rib chiqiladi: 1) vujudga kelishi jihatidan; 2) undagi tabiiylikka oid va ijtimoiylikka oid tomonlarning o ’zaro munosabati jihatidan; 3 ) insonning turli-tuman xususiyatlarini maxsus tabiatshunoslik usullari bilan o’rganish jihatidan. Birinchi y o ’naiish - antropologiya — odam qachon, nimadan, qanday qilib vujudga kelganligini va uning hayvonlardan qanday farqi borligini o ’rganadi. Ikkinchi yo ’nalish — sotsiobiologiya - inson faoliyatining ge^etik asoslarini hamda insonda fiziologik, psixik va ijtimoiy tomonlarning o ’zaro rnUnosabatini o’rganadi. Uchinchi y o ’naiish esa inson tanasi, miyasi, uning ongi, rul|jyatj Va shu kabilarni o ’rganuvchi tabiiy- ilmiy va ijtimoiy-gumanitar fanlardir. Umuman odam bolasi paydo l v i g anidan buyon va toki u mavjud ekan, unda bir-biridan farq qiladigan ikki ibtij0 mavjud. Uning vujudi, tanasi talablari odamni dunyodagi boshqa barcha jonivorlar, hayvonlar olamiga, tabiatga yaqinligini, ular bilan umumiy tomonlarjni anglatadi. Insonning ma’naviy, ruhiy barkamollikka erishish istagi esa unda ruhiyatga xos asos ham bor ekanligini bildiradi. Boshqacha so zlar bilan aytg^nda esa> bu uning ayni paytda ilohiyotga taalluqli hilqat ekanligini ham anglatadi. Ana shu ma’noda, bir tomondan. insoniyat, shu jum ladan har bir odart^ tjrjk modda sifatida Erning muayyan moddiy-energetik jarayonlari doirasi, ya’ni biosfera bilan chambarchas bog’langan. U hech qachon jism oniy jihatdan ana shu jarayonlardan hattoki biror minut ham mustaqil, alohida bo’la olmaydi. Boshqacha so’zlar bilan aytganda kishilar o’z tanalarining tarkibi jihatidan Er yuzidagj boshqa jonzotlar bilan aynan bir xildirlar. Ularning barchasi ximiyaviy elementlai-njng kombinatsiyalaridan iborat. Ular fizik jism sifatida fizik qonunlarga buysunadilar. Organizmlardagi o’zgarishlar esa ximiyaviy jarayonlar hisoblanadi. Boshga tomondan esa. u o’zining ana shu jismiy cheklanganligi bilan yashashdan q o n iq m ^ jj у aqlga, ma’naviyatga, ruhiyatga taalluqli asosga ega bo’lganligi tufayli orzu-umidlar, maqsadlar, «har tomonlama 12 asoslangan» g’oya va nazariyalar ishlab chiqish orqali yanada mukammalroq, yanada barkamolroq bo’lishga va o ’z atrofidagi moddiy borliqni ham ana shu «ma’naviy» modellarga moslab qayta qurishga intiladi. Shu jihatdan ko’p asrlardan buyon insonni o ’rganuvchi tadqiqotchilarni o’ziga jalb qilib kelayotgan insondagi ma’naviy tomon, uning ruhiyati, ta’bir joiz bo'lsa, uning "o’zligi" (ba’zi manbalarda "Men"i) nima ekanligi ham haligacha to’liq aniqlanmagan bo’lib, ilmiy izlanishlar ob'ekti hisoblanadi. Haqiqatan ham, bizning ichki dunyomiz, bizning ruhimiz, "Men"imizning o ’zi nima? U qanday vujudga keladi? U qaerda joylashgan? "Men ko’ryapman", "Men eshityapman" kabi fikrlardan shu narsa aniq bo'ladiki, kimdir ko’ryapti, eshityapti. Ana shu kimdir menman. Demak, "Men" - bu ana u narsaning kitobligini, bu narsaning esa guldastaligini tushunadigan, ularni farqlaydigan odamdir. Inson tug’iladi, o’sadi va o’zini "men" deb ataydigan bo’ladi. Aynan u quvonch va og’riqni, jahl va zavqni his qila oladi. U o ’zini "Men" deb ataydi, o ’zining dunyoda mavjudligini anglaydi hamda dunyodagi barcha boshqa narsa va hodisalami "Men emasman" deb o’zidan ajratadi. Aslini olganda bizning o’zimiz ham, shuningdek, bizdan boshqa kishilar ham o ’zini "Men" deyishga qodir bo’lgan, faoliyat ko’rsatuvchi, fikrlaydigan jismoniy tanalardir. "Men ko’ryapman" degan ibora nimani anglatadi? Qat’iy ravishda ta’kidlash mumkinki. jismimiz, tanamiz ko’rmoqda. Demak, bizning ko’rishga, eshitishga qobil bo’lgan jismimiz, tanamiz - "Men"imizdir. Boshqacha so’zlar bilan aytganda o’zini boshqalardan ajrata oladigan, ulardan farqli ekanligini hamda o’zining alohidaligini his qila oladigan tana, jism qisqacha "Men" degan kishilik olmoshi bilan ataladi. Bizning fikrimizcha, o’zbek tili xususiyatlarini e ’tiborga oladigan bo’lsak. mazkur tushunchani insonning "Meni" deb emas, insonning "o’zligi" deb atagan ma’qulroq. Inson dunyodagi eng yuksak rivojlangan jonzot. Unda tana, jismiylik bilan chambarchas bog’langan "ong", "jon", "ruh", "o’zlik", "ma’naviyat" va boshqa so’zlar bilan ataluvchi tomonlar ham bor. Keling, ana shular nima ekanligini tushunishga harakat qilaylik. Obrazli qilib aytadigan bo’lsak, odamdagi sezgilar "ma’naviylik"ning "eshik-derazalari" hisoblanadi. Chunki sezgilar, hissiyotlarsiz ruhiyatning o’zi bo’lmaydi, boshqacha aytganda, har qanday fikr his-tuyg’ular "kiyimida" yuzaga chiqadi. " 0 ’zlik"ning navbatdagi pillapoyasi tuyg’ular, keyingisi esa tasavvurlardir. Aynan tasavvurlar inson ongi, tafakkurida mavjud mazmunning mavhum shakldaligini ta’minlay olish qobiliyati hamdir. Shu ma’noda fikrlar, tafakkur, aqlimiz, uning barcha murakkabligi (orzular, xayollar, g’oyalar, fantaziyalar, xotiralar, iroda, istaklar, qadriyatlar va shu kabi abstraktlik "kiyimini kiya oladigan" "o’zligimiz"ning boshqa elementlari) tasavvurlar bilan birlashib, omixta, ba’zan mahzun, ba'zan quvnoq, ba’zan jahldor, ba’zan yana boshqa bir kayfiyatlarni namoyon etadi. Ong, tafakkur inson "o’zligi"ning yuksak bosqichi, u hissiyot, tuyg’u va tasavvur negizida, ularning natijasi sifatida vujudga keladi. Tafakkur faqatgina aks- in’ikos emas, u ijod hamdir. U tabiatda "so f1 holda mavjud bo’lmagan qadriyatlar ijodidir. Masalan, "Cho’li iroq"ni tinglashda bizda vujudga keluvchi hayot navolari cholg’u asboblaridan yangrayotgan akustik tebranishlarda mavjud emas, yoki, 13 O ’rol Tansiqboevning "Chorvoqda oqshom" kartinasi, Levitanning peyjazlarida aks etayotgan mahzunlik xolstga surilgan bo'yoqlar ximiyasida yo’qdir. Ular bizning m a’naviyatga oid ongimiz xususiyatlari, "o’zligimiz"da mavjuddir, xolos. Shu m a’noda inson ongining, "o’zlik"ning sirliligi shundaki, tabiatdagi, fizik, ximik va boshqa xususiyatlar qanday qilib go’zallik, yaxshilik, foydalilik, or- nomus, haqiqat, adolat kabi inson hayotining asosi va maqsadlariga aylana oladilar? Bu masala insonning o’zi kabi qadimiydir, toki inson bor ekan u doimo yangi tortishuvlar mavzusi bo’lib qolaveradi. Download 5.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|