Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

2. Inson ijtimoiy mavjudot sifatida. Inson. individ. shaxs tushunchalari.
Odamning hayvonot olamidan ajralib chiqishi notirik tabiatdan tiriklikning 
kelib chiqishiga o’xshash buyuk bir hodisadir. Lekin bu sohada hali anchagina 
afsonaviy va sirli muammolar yo’q emas.
Antroposotsiogenez masalasini ob’ektiv ravishda tadqiq qilish hayvonot va 
insoniyatni bir-biridan ajratib turadigan asosiy belgilar mehnat, til, tafakkur 
tushunchalari bilan bog’liqligini ko’rsatadi. Bu borada asosiy so’z marksizm 
asoschilarigacha ham aytib o’tilgan edi, ular esa o’zlarigacha mavjud bo’lgan ilmiy 
yutuqlarni umumlashtirib bera oldilar. Masalan, buyuk ajdodimiz Abu Nasr 
Forobiyning "Fozil odamlar shahri" asarida odam jamoaviy mavjudot, degan fikrni 
uchratish mumkin, amerikalik ma'rifatparvar B. Franklin (1706-1790) ham odamni 
mehnat qurollari yaratuvchi maxluq, degan fikrni aytgan edi.
Ba’zibir ilmiy farazlarga ko’ra eng dastlabki oddiy ishlab chiqarish 
qurollarining vujudga kelishi juda uzoq davom etgan jarayondir. Bu o’rinda shuni 
unutmaslik kerakki, antroposotsiogenez jarayonida mehnatning roli masalasini 
naturalistik, ayniqsa mexanistik tarzda izohlash mutlaqo noto’g’ri. Bunga bir butun 
jarayon sifatida yondoshmoq kerak. Bordi-yu, biz agar avvalo "mehnat" paydo 
bo’lib, keyin "jamiyat", undan keyin "til", "tafakkur", "ong" deb qaraydigan 
bo’lsak, mutlaqo xato qilgan bo’lamiz.
Yana shunday qarashlar ham borki, ularga ko’ra ong paydo bo’lgunga qadar 
sodir bo’lgan qurol ishlab chiqarish faoliyati qadimgi odamlarning poda-poda, 
gala-gala yashashlariga ta’sir qilib. ularning asta-sekin jamiyatga birlashishlariga 
olib kelgan. Masalan, eng dastlabki ishlab chiqarish qurollari ov qilishga 
(binobarin, hayvonlarni o ’ldirishga) mo’ljallangan. Bu qurollar yordamida 
qadimgi ajdodlarimiz orasida ко 'tarilgan to ’qnashuvlar bostirib turilgan. Bunday 
janjallar, to ’qnashuvlar asosan erkaklar orasida urg’ochilar (ya’ni ayollar)ni 
himoya qilish, "urg’ochilar galasi"ni qo’riqlash shaklida yuz bergan.
Eng asosiy masala shunda ediki, endigina tug’ilib kelayotgan mehnat gala- 
gala b o'lib yashayotganlar dunyosida o ’z rivojini topishi kerak edi. Uni keng 
qo’llay bilish yo’l-yo’riqlarini o ’rganish kerak edi. Va bunday jarayon... million 
yillar evaziga... o'zaro uyushgan kishilik jamiyatini vujudga keltirdi.
Insonning ikki xil tabiatga egaligi (binar xususiyatliligi) unga ikki tomondan 
nazar tashlaganda namoyon bo’ladi. Bir tomondan, inson oziq-ovqat eyish, suv 
ichish, avlodni davom ettirish, xavfsiz bo’lishga intilish kabi ehtiyojlariga ko’ra 
biologik mavjudot sanaladi. Shu ma’noda unda boshqa hayvonotlar kabi genetik 
mustahkamlangan qaytarilmas o’ziga xoslik va noyobliklar, instinktlar mavjud. Bu
14

---

jihatdan inson hayvonlardan o’rganishga, bilishga qobilligi, boshqa kishilar bilan 
o'zaro munosabatlari tufayli o’z hatti-harakatini o’zgartirishi bilan farq qiladi.
Boshqa tomondan esa, inson o’zining tafakkurini, individual xarakterini va 
atrof-muhit haqidagi bilimlarini boshqa kishilar bilan bo’ladigan muloqotlari 
yordamida doimo rivojlantirib boradi. Boshqa odamlarning ta’sirisiz inson 
hayvonlar darajasida qolgan bo’lardi. Demak, uni boshqa individlar bilan 
aloqadorliklari tufayli, odamlar jamoasi qurshovida tarkib topgan ijtimoiy 
mavjudot deyish mumkin.
Ijtimoiy voqelikni o’rganayotganda inson tabiatining ana shu xususiyati 
doimo hisobga olinishi kerak. Chunki u ba’zi hollarda o’zidagi biologik ehtiyojlar 
va instiktlar boshqaruvida bo’ladi, boshqa vaziyatlarda esa uning hatti-harakati 
madaniyat va ijtimoiy munosabatlarning belgilovchiligi ta’sirida yuz beradi.
Inson tabiatining ikki xilligi uning mohiyatini, insondagi asosiy xislatlarni 
ifodalovchi tushunchalarga ham o ’z ta’sirini ko’rsatdi. Insoniyat jamiyatining 
a’zolari haqida gapirganimizda biz turli nuqtai nazarlardan kelib chiqamiz va 
bunda turli tushunchalardan foydalanamiz.
Eng ko’p uchraydigan tushuncha individ tushunchasidir. Bu tushunchadan 
foydalanganda insoniyat jamiyatining alohida bir a’zosini ajratib ko’rsatamiz. 
Bunda insonning sifatlari e ’tiborga olinmaydi, ular ikkinchi planga ketadi. Shuning 
uchun "individ" deganda uning shaxssizligini ta’kidlaymiz, bu tushuncha orqali 
istagan har bir kishi aks ettirilishi mumkin.
Biz ko’pincha inson shaxsi 
haqida gapirganimizda