Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

l-m avzu . "Shaxs va jam iyat" kursining m azm uni va vazifalari
1. F a m in e mazmuni va vazifalari. Fanlar taraaaivotida
differensiatsiva va inteeratsiva iaravonlari
M a’lumki, bizga hozircha m a’lum bo'lgan dunyo uch qismdan, ya’ni: a) qum 
zarrasidan tortib galaktikagacha bo’lgan moddiy borliq, ya’ni tabiatdan b) 
tabiatning rivojlanib o’ziga xos yashash tarzini o ’tayotgan, hozircha faqat erda 
kuzatilgan va inson jismi bilan borliq bo’lgan ko’rinishi - jamiyatdan hamda v) 
ana shu ikkala borliqning inson ongidagi in’ikosi bo’lmish ma’naviy borliq - ya’ni 
ruhiyat dunyosidan iboratdir. Shu ma’noda olamni o ’rganuvchi fanlarni shartli 
ravishda uch yo’nalishga bo’lish mumkin: tabiatshunoslik, jamiyatshunoslik va 
m a’naviyatshunoslik. Ularning har biri, o ’z navbatida, yana bir qancha yo’nalishlar 
va turlarga bo'linib ketadi. Masalan, tabiatshunoslik ximiya, fizika, biologiya, 
geologiya va boshqalarga bo‘linsa, jamiyatshunoslik tarix, huquqshunoslik, 
siyosatshunoslik, sotsiologiya, estetika, ma’naviyat asoslari va shu kabilarga 
bo'linadi, ma’naviyatshunoslik esa - axloqshunoslik, psixologiya kabi fanlarni o ‘z 
ichiga oladi. Shuni unutmaslik kerakki, ushbu fanlarning har biri ham o 'z
navbatida, bir necha fanlarga bo‘linib ketadilar. Masalan, ximiya - anorganik va 
organik ximiyaga, fizika - mexanika, elektrodinamika, optika, kvant mexanikasi va 
boshqalarga, biologiya - botanika, zoologiyaga bo'linadi va hokazo. Shu bilan 
birga bu fanlar ham, o‘z navbatida, yanada kichikroq, ammo yanada aniqroq 
fanlarga bo'linadilar. Fanlar taraqqiyotidagi ushbu jarayon ularning yanada boyib, 
inson bilimining esa yanada chuqurlashib borayotganidan dalolat beradi. Ilmiy 
tilda bunga fanlar differensiatsiyasi deb ataladi.
Yuqorida ko'rsatilgan yo'nalishlam ing har biri yana bir qancha fanlardan 
tashkil topadi, ular ham o‘z navbatida yanada "kichikroq", "chuqurroq" qismlarga 
bo'linib ketadi.
Fanlar taraqqiyotida differensiatsiyaga teskari bo'lgan, ammo fanlarning 
yanada rivojlanayotganidan dalolat beruvchi boshqa bir hodisa ham yuz beradiki, 
unga fandagi integratsiya jarayoni deyiladi. Bunda aksincha, fanlarning o 'z ichida 
yanada chuqurlashuvi emas, balki bir necha fanlarning o'zaro qo'shilishi yuz 
beradi. Aslini olganda bu hoi real dunyodagi bir-biri bilan bog’langan jarayonlarni 
aks ettiradi, y a ’ni ularning in’ikosi sifatida amal qiluvchi fanlar ham o'zaro 
qo'shilib ketadilar va o'ziga xos "sintez", "aralashma".fanlar hosil bo'ladi. Bunga 
biofizika, iqtisodiy kibernetika, biogeoximiya, radioastronomiya, iqtisodiy 
geografiya, astrobiologiya, fizik ximiya va boshqa fanlarni misol qilib ko'rsatish 
mumkin.
2. "Shaxs va iamivat" predmetinine mazmuni va uning
boshqa fanlar orasida tutsan о 'rni
Mavjud fanlarning asosiy ko'pchiligi insonning o'zini har xil nuqtai 
nazarlardan tadqiq qiladi. Biologiya va tibbiyotga oid fanlarda u jonli 
organizmlarning biri sifatida o'rganilib, fiziologik, jismoniy, anatomik, gigienik, 
genetik va boshqa tomonlardan tavsiflanadi. Psixologiyada esa odamning ruhiy
4

---

olami, uning xotirasi, hissiyotlari, intilishlari, tafakkuri va shunga o‘xshash 
jihatlari o'rganiladi. Tarix fanida esa uning tarixiy taraqqiyoti va kamoloti ko‘rib 
chiqiladi. Siyosatshunoslik, dinshunoslik, falsafa va boshqa fanlar ham insonni o ‘z 
predmeti nuqtai nazaridan o‘rganadilar. Xullas, fanlar kompleksi birgina insonning 
o ‘zini har jihatdan o‘rganadi va unga har xil ta’riflar beradi. Shu nuqtai nazardan 
insonning o‘zini bir necha tushunchalar ifodalashini ko‘rishimiz mumkin: odam, 
inson, organizm, individ, banda, tana, shaxs va boshqalar.
Jamiyat haqida ham yuqoridagi kabi fikrlarni aytishimiz mumkin. Uni ham 
turli fanlar o ‘z nuqtai nazarlaridan o ‘rganadilar va uning ham ko'plab, ba’zan bir- 
biriga mutlaqo mos kelmaydigan ta ’riflari mavjud. Siz ular haqida tarix, 
huquqshunoslik, iqtisodiyot asoslari kabi predmetlarni o‘rganish paytida muayyan 
tushuncha hosil qilgansiz. Masalan, "kitobsevarlar jamiyati", "ovchilar jamiyati", 
"faylasuflar jamiyati", "kiborlar jamiyati" kabi tushunchalarga duch kelgan 
paytimizda "jamiyat" so‘zi ostida yagona qiziqish, biralikda faoliyat ko‘rsatish, bir- 
biriga ko‘maklashish maqsadida birlashgan kishilar guruhini anglaymiz. "Ibtidoiy 
jamiyat", "feodal jamiyati", "burjua jamiyati" yoki "amerika jamiyati" iboralari esa 
insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichlarini yoki aniq bir mamlakatni aks 
ettiradi. Mazkur tushunchani yanada umumlashtiradigan boMsak, u tabiatdan 
ajralib chiqqan, ammo baribir uning bir qismi bo‘lib qoladigan kishilar 
hamjamoasini, bir-biri bilan turli-tuman va murakkab munosabatlarga kirishadigan 
Er yuzidagi barcha kishilar yig’indisini anglatadi.
Kishilarning o'zaro aloqalari va munosabatlari natijasida jamiyat hayotida 
bir biridan farqlanadigan, ammo bir-biriga faol ta’sir qiladigan nisbatan mustaqil 
bo‘lgan bir qancha qismlar, bolaklar, elementlar amal qiladi. Ulaming 
birgalikdagi faoliyati jamiyatning bir butun va doimiy o ‘zgarishda bo‘lgan dinamik 
tizim sifatida amal qilishini ta ’minlaydi. Umuman olganda " tizim " iborasi deyarli 
barcha narsa, ob’ekt va hodisalami tavsiflaydi va ularning nisbatan kichikroq 
qismlardan, bo'laklardan, elementlardan tashkil topganini hamda ular o‘rtasida 
muayyan aloqalar, bog’lanishlar mavjudligini bildiradi. Tizimning normal amal 
qilishida uning turli qismlari o‘rtasidagi aloqa va munosabatlar belgilovchi rol 
o‘ynaydi. Dinamik, ya’ni o ‘zgarishda bo‘lgan tizim juda ko‘p, ba’zan son-sanoqsiz 
doimiy o ‘zgarishda boMgan qismlar va elementlardan iborat. Ularning har biri o‘z 
navbatida yanada kichikroq bo‘lgan tizim va elementlarga ajraladi, yoki aksincha, 
har bir tizim unga nisbatan kattaroq, kengroq hodisaga nisbatan element sifatida 
amal qilishi mumkin.
Jamiyat mustaqil bo‘lgan, lekin nisbatan torroq, (ko‘pincha fanda 
"podsistema" deyiluvchi) kichikroq, ijtimoiy hayot solialari deb ataluvchi 
tizimlardan iborat. Masalan, iqtisodiy (moddiy ishlab chiqarish jarayonidagi 
munosabatlar), ijtimoiy (guruhlar, tabaqalar, sinflaming munosabatlari), siyosiy 
(davlat tashkilotlari, siyosiy partiyalar faoliyati), ma’naviy (axloqiy, diniy, 
madaniy, falsafiy, ilmiy tizim va hokazo). Bularning har biri murakkab hodisa 
bo'lib, o‘z navbatida yanada kichikroq, torroq elementlardan, qismlardan tashkil 
topadi. Shuning uchun har xil tadqiqotchilar jamiyatni har xil nuqtai nazardan: 
kimdir tashkilotlar sifatida, kimdir - ijtimoiy munosabatlar sifatida, kimdir -
5

---

kishilar guruhlari sifatida, kimdir - ijtimoiy birliklar aloqadorligi sifatida 
o ‘rganadilar.
Jamiyatning asosiy elementlaridan biri sifatida inson jam iyat hayotida 
qandaydir (masalan, mehnat, kasaba tashkiloti, etnik, diniy va shu kabi) 
jamoalarning a ’zosi sifatida ishtirok etadi. Bu ma’noda jamiyat jamoalarning 
jamoasi sifatida yuzaga chiqadi. Ana shu jamiyatni o ‘rganuvchi fanlar ham 
jamiyatning o ‘zi singari turli-tuman bo‘lib, ular jamiyatni turli nuqtai nazardan 
ochib beradilar. Masalan, tarix fani turli-tuman konkret tarixlarga ajratiladi. Bunga 
u yoki bu mamlakat tarixi, har bir fan tarixi, har bir kashfiyotlar tarixi, har bir 
mamlakatdagi turli hududlar, shaharlar tarixi, ijtimoiy-siyosiy harakatlar, partiyalar 
tarixi, qo‘yingki, har bir oila va shaxs tarixi misol bo‘lishi mumkin. Bularning har 
biri o ‘z ob’ekti bo‘lmish narsa yoki hodisani paydo bo‘lishidan tortib u 
qachongacha bosib o'tgan vaqt mobaynida boshidan kechirgan barcha voqealarni 
xronologik ketma-ketlikda aks ettiradi. "Shaxs va jamiyat" o ‘quv predmeti jamiyat 
yoki inson to ‘g ‘risidagi muayyan masalalarni ko‘rib chiqayotgan paytda ularning 
tarixidagi o'ziga xosliklar, turli voqealarning mazkur hodisalar rivojiga ko‘rsatgan 
ta ’sirini e’tiborga olishi, ya’ni ulaming tarixini e’tibordan chetda qoldirmasligi 
kerak. 
Chunki 
u 
yoki 
bu 
mamlakat o ‘rtasidagi 
hozirgi 
munosabatlar 
o ‘rganilayotganda ularning uzoq tarix davomidagi o ‘zaro munosabatlarida yuz 
bergan xodisalar albatta ta ’sirini ko‘rsatadi. Ularni e’tibordan chetda qoldirmaslik 
esa hozirgi paytdagi munosabatlaridagi ba’zi "noaniq", "tushunarsiz” holatlarni 
to ‘g ‘ri anglashda yordam beradi. Bunga misol tariqasida 0 ‘zbekiston va Turkiya 
o ‘rtasidagi munosabatlarga bundan 550-600 yil ilgari yuz bergan voqealar 
ko‘rsatgan ta ’simi yoki Markaziy Osiyo hamda Arab dunyosi, Mug‘ulistonning 
o'zaro munosabatlariga ularning uzoq tarixining ta’sirini ko‘rsatishimiz mumkin.
Yoki "Iqtisodiyot asoslari" va "Shaxs va jamiyat" predmetlarini bir- 
birining bilimlari va tushunchalarisiz to'liq tushunish qiyin. Chunki jamiyat 
hayotining turli sohalari va inson faoliyati iqtisodiy qonunlar ta’siri ostida yuz 
beradi va, aksincha, iqtisodiyot sohalaridagi o ‘zgarishlar jamiyatning siyosiy, 
huquqiy, m a’naviy o ‘zgarishlar ta’sirida kechadi. Ular doimo bir-birini taqazo 
qiladi. Ulami inkor etish yoki tan olmaslik ham insonga, ham jamiyatga salbiy 
ta ’sir etadi.
Insonni juda ko'plab fanlar o‘rganadi. Masalan, uning jismoniy-fiziologik 
xususiyatlari biologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi, genetika kabilar 
tomonidan, hatti-harakatlari axloqshunoslik, pedagogifca, psixologiya va boshqa 
fanlar tomonidan tadqiq etiladi. Aslini olganda fanlarning barchasi u yoki bu 
darjada inson masalasini o ‘z ichiga oladi. Shu ma’noda inson, uning tabiiy va 
ijtimoiy borlig‘i ko‘plab fanlarning o'rganish mavzuini tashkil etadi.
Insonni 
o ‘rganishda 
uning tevarak-atrofidagi 
ijtimoiy 
hodisalarga 
yaxshilik, yomonlik, vijdon kabi axloqiy xususiyatlar nuqtai nazaridan yondoshish 
etika predmetining mavzuini tashkil etadi. Xuddi shularga nafosat, chiroylilik, 
xunuklik, ulug‘vorlik, fojealilik, kulgililik nuqtai nazaridan yondoshilsa estetik 
bilimlar hosil bo'ladi. "Shaxs va jamiyat" predmeti esa bu hodisalami birdaniga 
ham axloqiy, hair* estetik, ham siyosiy, ham huquqiy va boshqa ijtimoiy bilimlar 
nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadi. Shu ma’noda ushbu fan inson va jamiyat haqidagi
6

---

alohida fanlarning o‘ziga xos birlashuvi, sintezi hisoblanadi va unda ana shu 
sohalarga doir bilimlar o‘ziga xos tarzda namoyon bo'ladi.
Demak, "Shaxs va jamiyat" fanida faqat inson va jamiyat haqidagi konkret 
fanlami o'rgahish asosidagina muvaffaqiyatga erishish mumkin. Binobarin mazkur 
fan jamiyat va inson haqidagi fanlardan olgan bilimlarni umumlashtirishga, 
ulaming isliqboli qanday bo'lishi to‘g ‘risida muayyan xulosalar chiqarishga 
yurditm bi-nidi Bu esa har bir kishining mazkur fanni o ‘rganish orqali dunyoda 
k n hiivol^.iHi voqcalarni tushunishini va unda ularni tahlil qilish ko‘nikmalari hosil 
b