Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

5. 
Neniis klassikfalsafasi vakillarinins ijtimoiy aarasMari 
lo g a n n G o tfr id G e r d e r (1 7 4 4 -1 8 0 3 ) 
fikricha insoniyat o ’z taraqqiyotida 
qonuniy ravishda gum anizm ga keladi, y a’ni ular tabiat tom onidan ato etilgan 
kuchlarni o ’zlarining tafakkur va axloqini m ukam m allashtirish, bir-birlariga ijobiy 
ta ’sir qilish y o ’lida sarflaydilar.
U ning fikricha insoniyat tarixi quyosh sistemasi tarixining bir qism idir. 
Tarixiy taraqqiyot, uning fikricha, undan ilgari yuz bergan kosm ologik taraqqiyot 
bilan bo g ’langan. G erder inson va hayvonot olam ining o ’zaro bog’liqligini q a t’iy 
ta ’kidlagan. Insonning ustunligi uning tik yura olishidir. H ayvonlarda hid va ta ’m 
sezgilari rivojlangan, odam da esa k o ’rish sezgisi kuchliroq, uning qullari ozod 
b o ’lgani sababli unda yaratuvchilik faoliyati, ayniqsa san ’at taraqqiy etgan. Bular 
uning nutq qobiliyatini taraqqiy ettirgan. Shu m a’noda G erder M onteske ishlab 
chiqqan geografik determ inizm tarafdori b o ’lib chiqadi. K ishilar turm ush tarzi 
atrof-m uhit xususiyatiari bilan belgilangan, ammo bu uning faolligini cheklam aydi. 
Inson o ’z faoliyati bilan tashqi m uhitni, iqlimni o ’zgartiradi.
Inson tab iat saltanati va "gum anizm " ("insoniylik") saltanati, y a ’ni o ’z kuchi, 
aql va axloqini m ukam m allashtirish va ulardan foydalana olish sohasi orasida 
turadi. "Insoniylik"ning m azm uni boshqalam ing azoblariga ham dard b o ’la olish 
qobiliyati b o ’lib, uning eng yuqori darajasi insonda m ujassam lashgan. Tabiatdagi 
"insoniylik" kurtak holida b o ’lib, uning atirgul misol ochilishi insonga b o g ’liq va u 
jam iyatning m azm unini tashkil etadi. Shunday qilib insoniyat tarixi tabiat 
taraqqiyotining davom idir.
"Insoniylik" iborasining m azm unini xudogo m onandlik deb tushunish ham 
m um kin. Inson erdagi eng m ukam m al xilqat sifatida barcha kuchlarning eng 
m ukam m ali - xudoning nam oyon b o ’lishi hisoblanadi. X udoga m onandlik 
odam ning tabiatning barcha qonunlarini anglay olishida ham aks etadi.
G erderning jam iy at 
haqidagi 
konsepsiyasida 
ijtimoiy 
taraqqiyotning 
harakatlantiruvchi kuchi, su b ’ekti sifatida unchalik buyuk bo ’lm agan tarixiy 
shaxslar k o ’rsatilgan. Jam iyatning taraqqiyoti kashfiyotlar. yangi bilim larga 
bo g ’liq. K ashfiyotchilar insoniyatning haqiqiy qahram onlaridir, deydi u.
G erderning fikricha jam iy at taraqqiyotining m uhim om illaridan biri 
traditsiyalar, a n ’analardir. Ijtim oiy rivojlanish kishilar faoliyatining oqibatidir. 
Tabiat kishilarni ijtim oiylikning ilk bosqichi b o ’lmish oila tashkil etilishigacha olib 
keldi. Bunda ja m o a patriarxal tam oyilga asoslanadi. Jam iyatning ikkinchi bosqichi
- hokim iyat saylanuvchi sudyalar va harbiy dohiylardan iborat. Uchinchi bosqich -
despotik hokim iyat b o ’lib, u avloddan avlodga o ’tish bilan xarakterlanadi. U 
despotizm ni, m onarxiyani ayovsiz tanqib ostiga oladi. U ning despotizm ni tanqid 
qilishi buyuk shaxslarni tanqid qilish bilan qorishib ketgan: "Tarixdagi eng buyuk 
nom lar inson turini b u g ’ib kelgan tojdor jallodlar yoki taxt egalarining yaqinlariga 
tegishlidir". T arixning haqiqiy qahram onlari insoniyatning ijodiy qobiliyatini aks 
ettiruvchi va uning sa n ’atini rivojlantiruvchi kashfiyotchilardir.
74

---

G erdem ing fikricha insoniyat taraqqiyotidagi eng buyuk xalq greklardir. U 
erda qonunchilik ilk bor dindan ajratilgan. Rohiblar bu erda boshqa xalqlar 
hayotida yuz berganidek cheksiz hurm atga ega em asdilar.
Haqiqiy insoniylik Iisusning ta ’lim otida m ujassam lashgan, u kam bag’allar 
va ezilganlar orasida o ’ziga ko’plab tarafdorlar topdi, biroq tezda rohiblar uni 
yakson qildilar. Inson avlodlaridan Xristos boshqalar baxti uchun mehnat qiluvchi 
ilohiylashgan odam larni vujudga keltirm oqchi edi. X ristianlik jam iyati d o ’stlik va 
birodarlarcha m uhabbat jam iyati b o ’lishi kerak edi. Biroq u tabaqaviy tengsizlikni 
tugata olmadi va tugatishni xohlamadi. shuning uchun uning insoniyligidan 
kam bag’allik m eros b o ’lib qoldi. Evropa mamlakatlari tarixi m isolida Gerder 
zo ’ravonlik asta-sekin o ’z o 'm in i tinchliksevarlikka bo’shatib berishi haqidagi 
fikrni aytadi.