Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

T a k r o r la sh u ch u n sa v o lla r:
1. Irratsionalizm ning m azm uni nim ada?
2. Pozitivizm va neopozitivizm qanday g ’oyalarni ilgari suradi?
3. Pragm atizm va ekzistensializm ning m azm unini tushuntirib bering.
4. H ozirgi zam on jam iyatshunosligidagi qanday y o ’nalishlarni k o ’rsatib 
bera olasiz?
5. O ’zbekistonda m illiy istiqlol g ’oyasi ijtimoiy fanlarning nazariy asosi 
sifatida qanday vazifalam i bajaradi?
6. O ’zbekistonda jam iyatshunoslik fanlarini rivojlantirish y o ’nalishlari 
qanday?
7. Jam iyatni rivojlantirish va shaxsni barkam ollashtirishda jam iyatshunoslik 
faniarining asosiy vazifalari nim alardan iborat?
92

---

8. Jam iyatshunosligim izni rivojlantirishda davlatning roli qanday?
9. Hozirgi 
zamon 
jam iyatshunosligida 
k o ’zga 
tashlanayotgan 
ikki 
tendensiyaning mazmuni nimada?
7 -m a v zu . J a m iy a tn in g ijtim o iy tu zilish i m a salalari
1. Jamivatdasi ijtimoiy sunihlar, aatlamlar va sinflar tasnifi.
H ar qanday jam iyat murakkab ichki tuzilishga ega. Buning sababi turli odat, 
a n ’ana, e ’tiqod, qiziqish, manfaatlariga ko’ra yashaydigan va faoliyat yuritadigan 
kishilarning 
jam iyatda turli guruhlar tashkil qilishidadir. Bundan tashqari 
kishilarning o ’ziga xos pozitsiyalari va statuslari (m aqom lari) turli ijtimoiy 
strukturalarda yanada kichikroq guruhlarga b o ’linish xususiyatiga ega. Masalan, 
ana shunday guruhlarga b o ’linish milliy belgiga, mulkiy belgiga k o ’ra amalga 
oshirilishi m um kin. Demak, jam iyat tarkibiy jihatdan bir xil b o ’lmagan hodisadan 
iborat. Jam iyatning har bir a ’zosi birdaniga bir necha guruhlarga kirishi va bir- 
biriga bo g ’langan bir necha ijtimoiy makonda bo’lishi mumkin.
Jam iyatdagi ana shu xilm a-xillikni geterogenlik va tengsizlik tushunchalari 
orqali tushuntirib berish mumkin.
G eterogenlik 
jam iyatdagi 
rang-baranglik, 
turlichalik, 
xilm a-xillik 
darajalarining k o ’rsatgichlari y ig ’indisini ifodalaydi. Bu ana shu k o ’rsatgichlarga 
k o ’ra bir guruhda muayyan sotsial pozitsiyani egallagan biror kishi boshqa 
guruhda m uayyan pozitsiyani egallagan boshqa kishidan yuqori yoki pastda 
turganligini aniqlab b o ’lmasligini anglatadi. Boshqa so’zlar bilan aytganda, 
geterogenlik kishilarning m artabalari, darajalari haqida emas, balki individlar 
pozitsiyalarining farqlari haqidagina xabar beradi, demakdir. Geterogenlik 
insoniyat 
jam iyatining 
gorizontal 
bo’linishidagi 
nominal 
ko’rsatgichlami 
ifodalaydi. O dam ning jinsi, millati, diniy e ’tiqodi nominal ko’rsatgichlarga misol 
b o ’lishi m um kin. Shu m a’noda biror bir kishini uning jinsi yoki diniga k o ’ra 
boshqa kishidan ustun turadi, deyish mumkin emas.
G eterogenlik muayyan insoniyat jam iyatining qanchalik darajada ziddiyatsiz 
va barqarorligini ko ’rsatadi. Past darajadagi geterogenlikka ega (yoki ko ’plab 
nom inal ko ’rsatgichlar bo ’yicha bir xil bo’lgan) jam iyat yuqori darajadagi 
geterogenlik k o ’rsatgichlariga ega jam iyatga nisbatan barqaror hisoblanadi. 
B oshqacha aytganda, bunda kishilar o ’zlariniki deb hisoblagan guruhlarni qo ’llab- 
quvvatlaydilar va ularni boshqa guruhlardan ustun q o ’yadilar.
T engsizlik jam iyatning ikkinchi asosiy xarakteristikasini tashkil qiladi. U 
jam iyatdagi 
kishilar tabiiy ahvolining bir necha k o ’rsatgichlar bo ’yicha 
farqlanishini k o ’rsatadi. Bunday k o ’rsatgichlar ularning m artabalari, darajalarini 
ifodalaydi. U larga k o ’ra biror bir kishi yoki ijtimoiy guruh boshqasidan pastda 
yoki yuqorida turganligi haqida gapirish mumkin. Masalan, foyda bo’yicha 
tengsizlik, m ansab b o ’yicha kishilarning tengsizligi haqida gapirish mumkin, 
am m o ularning m illatiga ko ’ra tengsizligi haqida gapirib bo’lmaydi. Yuqoridagi 
kabi tengsizliklar har bir jam iyatda muayyan ijtimoiy institutsiyalar bilan 
m ustahkam lab q o ’yiladi. Bunda muayyan normalar, qoidalar tizimlari yaratiladi va 
kishilar shularga m uvofiq tengsizlik munosabatlariga kirishadilar, uni qabul 
qiladilar va unga qarshi chiqm aydilar. Masalan, har bir korxonadagi m ansablar
93

---

k o ’rsatgichi, axloqiy, huquqiy, diniy norm alarning m uayyan qism lari. Bunday 
k o ’rsatgichlar har bir jam iyatda doim o kuzatib, baholanib turilishi kerak. 
T engsizlik k o ’rsatgichlari m uayyan darajadan oshib ketm asligi kerak. Y o ’l 
q o ’yilgan darajadan ortib ketgan tengsizlik jam iyatdagi kishilar hayot kechirish 
darajalarida katta farqlam i vujudga keltirishi bunday holat diskrim inatsiya 
(kam sitilish), b a ’zi guruhlar huquqining cheklanishi deb baholanishga olib kelishi 
va oqibat natijada ijtim oiy ziddiyatlarni keltirib chiqarishi mum kin. Shuning uchun 
har bir ja m iy a t ijtim oiy tengsizlik darajasini kam aytirish m exanizm lari tizimini 
ishlab chiqishi kerak.
K o’pgina jam iy atlar k o ’proq boylik va hokim iyatga ega bo ’lgan guruhlar va 
ana shulardan m ahrum b o ’lgan guruhlarning m avjudligi bilan xarakterianadi. 
T araqqiyot jaray o n id a har bir jam iyat jam iyatdagi guruhlarning q at’iy ierarxiyasini 
o ’m atadi. B ir-biridan m artabalari, darajalariga k o ’ra farq qiluvchi guruhlar 
jam iyatning status guruhlari deyiladi. Status guruhlarning ikki asosiy turi bir- 
biridan farq qilinadi: stratlar va ijtimoiy sinflar.
G uruhlar bir-biridan tengsizlik tam oyili b o ’yicha farqlanishsa sotsial stratlar 
vujudga keladi. "Strata" so ’zi lotincha b o ’lib, qatlam , tabaqa m a’nosini anglatadi. 
Shu m a’n oda sotsial stratifikatsiya ierarxiyali tuzilgan ijtimoiy tengsizlikni 
anglatadi. Sotsial stratifikatsiya nazariyasiga k o ’ra hozirgi zamon jam iyati ko ’p 
darajali, qavat-qavat, tashqaridan qaraganda er qobiqlaridagi geologik qatlam larga 
o ’xshaydigan hodisadir. Sotsial stratifikatsiya ikki belgisi bilan oddiy qatlanishdan 
farq qiladi. B irinchidan, bunday tuzilgan jam iyatdagi yuqori qatlam lar resurslarga 
egalik yoki haq olish im koniyatlariga k o ’ra pastki qatlam larga nisbatan im tiyozli 
holatda b o ’ladi. Ikkinchidan, yuqori qatlam lar unga kiruvchi a ’zolar miqdori 
b o ’yicha ham past qatlam lardan sezilarli darajada kam. B ir-biridan farqlanuvchi 
bir o ’lcham li va k o ’p o ’lchamli stratifikatsiyalar m avjud. Bir o ’lchamli 
stratifikatsiyada bir o ’lcham boirasida amal qiluvchi tengsizlik ifodalanadi, 
m asalan, 
ja m iyatni 
olinadigan 
foydaga, 
hokim iyatga 
egalikka 
k o ’ra 
stratifikatsiyalash m um kin. Hozirgi paytda bir o ’lcham li stratifikatsiyaning uch turi 
k o ’proq q o ’llaniladi: iqtisodiy, siyosiy, kasbiy.
Jam iyatning ijtimoiy tuzilishini sinfiy stratifikatsiyalash turi ham mavjud. 
Ijtim oiy s in f tushunchasini birinchi b o ’lib K .M arks ishlab chiqqan edi. Uning 
fikricha s in f tashkil qiluvchi belgi kishilarning m ulkka m unosabati hisoblanadi. 
B a’zi sinflar m ulkka ega va uni tasarru f qilishi m um kin, ayni paytda jam iyatdagi 
boshqa sinflar m ulkdan m ahrum dir. Jam iyatning bunday b o ’linishi sinflar o ’rtasida 
nizolarni vujudga keltirishi mum kin, bu nizolar errg avvalo m ulkni qaytadan 
b o ’lish va qaytadan taqsim lashga y o ’naltirilgan.
K .M arksdan farqli ravishda nem is sotsiologi M aks V eber jam iyatning 
sinflarga b o ’linishidagi bir qancha belgilarni k o ’rsatadi. Jum ladan, u ijtimoiy 
sinfning eng m uhim belgilaridan biri ob ro ’dir deydi. O b ro ’dan tashqari Veberning 
fikricha boylik va hokim iyatga egalik, m ulkka m unosabat ham sinfning belgilari 
hisoblanadi. Shuning uchun uning fikricha jam iyatda K .M arks ko ’rsatgandan k o ’ra 
k o ’proq sinflar m avjud.
Ijtim oiy sinflam ing har biri o ’ziga xos subm adaniyatga ega b o ’lib, u maxsus 
hatti-harakat usullarini, qabul qilingan qadriyatlar tizim ini va sotsial norm alar
94

---

to'plam ini o ’z ichiga oladi. Hukmron sin f m adaniyatning etakchiligiga qaramay 
ijtimoiy sinflarning har biri o ’zining shaxsiy qadriyatlarini, hatti-harakat 
m odellarini va ideallarini ishlab chiqadi va singdiradi. Ushbu subm adaniyatlarning 
etarli darajadagi aniq chegaralari mavjud bo ’lib, uning ichida individlar o ’zlarining 
m uayyan sinfga oidligini his qiladilar, o ’zlarining o ’xshashligini anglaydilar.
Hozirgi paytda jam iyatning sinfiy tuzilishi haqida k o ’plab m odellar mavjud. 
U lardan keng tarqalganlaridan biri U.Uotson modelidir. Unga k o ’ra hozirgi zamon 
jam iyati oltita asosiy sinflardan tashkil topgan. U nda ayniqsa jam iyatning yuqori 
va o ’rta sinflari q at’iy ko ’rsatib berilgan. Bozor iqtisodiyotiga o ’ta borish bilan ana 
shu m odelda ifodalangan sinflar tobora yorqinlashib borishi tufayli u hozirgi 
paytda katta aham iyatga ega b o ’lib bormoqda.
O ’zbekiston Respublikasida izchil am alga oshirilayotgan tub iqtisodiy 
islohotlarda mulk va m ulkchilik markaziy o ’rinni egallaydi. Davlatim iz ijtimoiy 
y o ’naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotini shakllantirishni o ’zining asosiy 
m aqsadlaridan biri, deb belgilab oldi. K o’p ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashish 
m uhitini yaratish esa bozor munosabatlariga o ’tishning asosiy shartidir. 
"M ulkchilik masalasini hal qilish, - deb yozadi birinchi Prezidentim iz 1.Karimov 
o ’zining "O ’zbekiston iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish y o ’lida" kitobida, - 
bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizim ining tamal toshi bo'lib 
xizm at qiladi".
Insoniyat tarixi shuni ko’rsatadiki, aynan mulkdorlar tabaqasiga mansub 
odam lar tufayligina jam iyatda barqarorlik, farovonlik, taraqqiyot asoslari qaror 
topadi. Misol uchun har qanday iqtisodiy rivojlangan mamlakatni olib k o ’raylik. U 
erda hal qiluvchi kuch ana shu mulkdorlar sinfi hisoblanadi. Q aerda aholi tarkibida 
haqiqiy m ulk egasi b o ’lgan odam lar hissasi, shu jum ladan o ’rtacha mulk egalari 
hissasi, deyarli katta b o ’lsa, o ’sha erda iqtisodiyot barqaror rivojlanadi. Chunki 
mulk egasi q o ’lidagi m ulkka xiyonat qilm aydi, bu m ulkning katta-kichikligidan 
q a t’iy nazar uni avaylaydi, uni o ’z moddiy farovonligining manbai deb biladi.
O ’rta m ulkdorlar sinfi asosan kichik va o ’rta xususiy korxona egalaridan 
tashkil topadi. Ularning yaxshi maosh oladigan mutaxasislari, o ’rta bo’g ’in 
boshqaruvchilari b o ’ladi. Har ikki soha vakillari ham o ’z kasbidan daromad topadi. 
O ’rtahollar tabaqasining jam iyat taraqqiyotida tutgan o ’mi bir necha sabablar bilan 
izohlanadi. U larning k o ’pchilik qismi elib-yugurib, katta qiyinchiliklar bilan 
moddiy farovonlikka erishgan, o ’ziga to ’q kishilar. Ular farzandlarini m a’rifatli 
qilishdan, buning uchun tinchlik-xotirjam lik saqlanishidan o ’ta manfaatdor. O ’rta 
m ulkdor tabaqaga ijtimoiy-siyosiy vaziyatni barqarorlashtiruvchi kuch sifatida 
qaralishining birinchi sababi shu. O ’rta mulkdorlar har xil ur-surlarga qarshi bo ’lib, 
qonunni ham m a narsadan ustun q o ’yishadi. O ’rta tabaqa, birinchidan, mulkdor 
b o ’lsa, ikkinchidan, m ehnat bilan band. Ularning y o ’qotadigan narsasi bor. Siyqasi 
chiqqan shiorlar bilan ulami y o ’ldan urib bo ’lmaydi.
2.