Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

-sin te tik v a z ifa si 
-m illa tn in g m a’naviy-tarixiy borlig’i haqidagi alohida, m axsus 
bilim larni, ulam ing m anfaatlari asosida bir butun tizim ga m antiqiy izchil 
birlashtirishdan iborat;
-g n o s e o lo g ik v a z ifa si 
g ’oyaviy-m afkuraviy m unosabatlarning o ’zaro sababiy 
bog’lanishlari va dahldorliklarini aniqlab, ularning kelib chiqish genezisini, 
rivojlanish xarakteristikasini m antiqiy izohlaydi;
-m e to d o lo g ik v a z ifa si 
- m uayyan nazariya bazasida ilmiy tadqiqot faoliyatining 
y o ’nalishlarini belgilaydigan, sam aradoligini ta ’m inlaydigan har xil usullar, 
uslubiyatlarini shakllantiradi;
-p r a k s io lo g ik v a z ifa si 
- m illiy m ustaqillik va rivojlanish g ’oyalarining am aliyotga 
tadbiq qilinishi, y a'n i borliqni o ’zgartirish uchun harakatdagi q o ’llanm a, dastur 
bo ’lishi bilan xarakterlanadi;
-p r o g n o s tik (o ld in d a n k o ’ra b ilish ) v a zifa si 
- ilmiy farazlar, nazariyalar asosida 
m afkuraviy jaray o n larn in g
m avjud 
holati, 
rivojlanish tendensiyasi, 
uning 
kelajakdagi xususiyatlari haqida xulosalar chiqariladi.
3. Milliy-mafkiiraviv omillarnine ta ’siri haqida
Jam iyat taraqqiyotining har qanday bosqichlarida «inson sifati»ni, jam iy at 
ijtim oiy-siyosiy xarakterini belgilaydigan g'oyaviy-m afkuraviy m unosabatlar hal 
qiluvchi aham iyat kasb etgan. Ayniqsa hozirgi davrda jam iyat m azm unini 
belgilovchi 
m a ’naviy-m adaniy 
om illar tizim ida m afkuraviy jarayonlarning 
intensivlashib, universallashib va globallashib borishi bilan «inson 
sifat»larini 
o 'rg a n ish d a ideologiya fanining aham iyati o ’zgacha xarakter kasb etm oqda.
H ech qanday ja m iy a td a millat va Vatan m anfaatlarini him oya qila 
olm aydigan shaxsning ham , jam iyatning ham «m afkurviy sifatlar»ini yuqori deb 
baholab b o ’lm aydi. Buni aniqlash uchun jam iyat hodisalariga nisbatan om illar 
tahlili y o ’n alishlarining u y g ’unlashuvi zarur.
Jam iyat va shaxs m afkuraviy sifatlarini o ’rganadigan ideologiyaning 
ilm iyligini, hayotiyligini belgilaydigan asosiy m ezonlardan biri - insoniyatning 
ehtiyoj va m anfaatlarini hisobga olgan holda, konkret jam iyat va shaxsni
88

---

o'zgartirishdir. Boshqacha aytganda, «m afkuraning hayotiyligi uning xalq 
tabiatiga, turm ush va tafakkur tarziga nechog’li mos b o ’lishi, eng muhimi, 
jam iyatning m illiy m anfaatlarini, orzu intilishlarini qay darajada aks ettirishi bilan 
o ’lchanadi. Faqat shunday m afkuragina hayot va davr sinovlariga bardosh beradi, 
odam lar unga ishonib, o ’zining iym on-e’tiqodi sifatida qabul qiladi. Shundagina, u 
eng zam onaviy quroldan ham ko ’ra kuchli ruhiy - m a’naviy qudrat kasb etadi».
Ideologiyaning fan sifatida shakllanish va rivojlanish qonuniyatlarini, inson 
m a’naviyatining tarkibiy qismi b o ’lgan axloqiy, huquqiy, siyosiy va boshqa shu 
kabi qadriyatlardan, ulam ing rivojlanishi xususiyatlarini o ’rganadigan maxsus 
jam iyatshunoslik fanlaridan mustaqil tarzda tushuntirib b o ’lmaydi. Zero, muayyan 
ijtimoiy m unosabatlar ham, ularni o ’rganuvchi maxsus fanlar ham, jam iyat 
hayotini tartibga solib. boshqarib turadigan sub’ektiv omil tarzida «inson-inson», 
«inson- jam iyat», «jam iyat-jam iyat» m unosabatlarining o ’zaro ta ’sirini va 
rivojlanishini 
ilm iy 
asoslashda, 
insoniyat sivilizatsiyasi 
taqdirida 
muhim 
aham iyatga ega.
M illiy ideologiyaga asos b o ’ladigan m a’naviy-m adaniy merosni ijodiy 
rivojlantirish m urakkab jarayon bo ’lib jam iyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish 
ehtiyojlariga, tarixiy shakllangan m a’naviy m adaniyat darajasiga mos kelmayotir. 
SHuning uchun ham jam iyatshunoslik fanlarida tarixiy merosga m unosabat bir-biri 
bilan bog’liq ikki y o ’naiish uyg’unligini taqazo qiladi. y a’ni: birin ch isi - tarixiy 
m erosni, an ’analam i um um insoniy qadriyatlarning tarkibiy qismi sifatida asrab- 
avaylash va ijodiy rivojlantirish; ik k in ch isi - mafkuraviy munosabatlam i nazariy 
bilish va am aliy o ’zgartirish jarayonida, jam iyatning yangi m a’naviy rivojlanish 
darajasiga m os keladigan g ’oyaviy tizim larni shakllantirib, hayotga joriy etishdan 
iborat.
M illiy m erosni rivojlantirish - murakkab pedagogik-didaktik, mafkuraviy 
vazifa b o ’lib, unga ongli, ijodiy m unosabat shaxsning m a’naviy jihatdan o ’z-o ’zini 
anglashi va am aliy faoliyatida 
ifodalash usulidir. Shu nuqtai nazardan, 
jam iyatshunoslik fanlarini rivojlantirishning tarixiy negizlari va mavjud muqobil 
nazariy qarashlam i, umum insoniy maqsad va manfaatlarga mos bo ’lgan turli 
mafkuraviy vositalarni, uslublarni bir-biriga muvofiqlashtirish kutilgan natijalami 
beradi. Shunga k o ’ra, hozirgi davrda ideologiyaning mavjudlik holatini, uning 
tarixiy m erosini ijodiy rivojlantirish darajasi sifatida olib qarash kerak.
Har qanday tarixiy davrda jam iyatshunoslik fanlari rivojlanishining ijtimoiy- 
iqtisodiy, siyosiy, m a ’naviy, huquqiy-qonuniy negizlarini yaratish jam iyat barqaror 
taraqqiyotining nazariy-m etodologik asosi va imkoniyati hisoblanadi. SHuning 
uchun ham davlat siyosatida jam iyatshunoslik fanlarini rivojlantirish alohida 
aham iyatga ega b o ’lgan vazifa hisoblanadi.
Jam iyat m a ’naviy-m adaniy hayotini erkinlashtirish (liberalizm) g ’oyasining 
dem okratik m azm uni ijtim oiy-gum anitar fanlar rivojlanishiga asos b o ’ladi. 
Jam iyatshunoslik fanlari nazariy, amaliy, m etodologik jihatlardan «inson-inson», 
«inson-jam iyat», «jam iyat-jam iyat» va boshqa strukturaviy elem entlam ing 
m unosabatlarini tashkillashtirish, boshqarish, nazorat qilishda muhim ahamiyat 
kasb etmoqda.
89

---

X X 
asm in g so ’ngi o ’n yilligida dunyoda «sotsialistik» deb atalgan siyosiy 
tizim ning, sobiq SSSR hududida esa, «qizil im periya»ning parokandalikka 
uchrashi bilan, dunyoning qaram a-qarshi qutblarga bo'linishiga barham berildi. 
D unyo siyosiy m aydonida mustaqil davlatlam ing vujudga kelishi natijasida, 
jam iyatshunoslik fanlarida ham o ’ziga xos m uqobil y o ’nalishlar paydo bo ’ldi. Shu 
jum ladan, O ’zbekistonning m illiy m ustaqillikka erishib, dem okratik huquqiy 
davlatni, fuqarolik jam iyati asoslarini shakllantirishi, jam iyatshunoslik fanlarini 
hukm ron kom m unistik m afkura diktaturasidan holi qilishning ijtim oiy-siyosiy 
im koniyatlarini vujudga keltirdi. Bugunga kelib O ’zbekistonda bozor iqtisodiyoti 
m unosabatlariga o ’tishning « o ’zbek m odeli», um um an ijtim oiy-siyosiy hayotni, 
xususan 
m a’naviy-m adaniy 
sohani 
erkinlashtirish 
jarayonining 
m illiy 
xususiyatlarini nam oyon qilm oqda va bu jam iyatshunoslik faniarining mazmunini 
belgilab berm oqda.
Shuni e ’tiro f etish kerakki, m illiy jam iyatshunoslik fanlarini rivojlantirish 
boshqa y o ’nalishlarga nisbatan o g ’ir kechm oqda. Chunki, jam iyatshunoslik 
fanlarini dem okratiyalashtirish, erkinlashtirishning asosiy xususiyati bir tom ondan, 
bu ja ra y o n lar uchun bir xil andozadagi q at'iy belgilab q o ’yilgan axloqiy normalar, 
huquqiy m e’yorlar, universal ijtim oiy qoidalar m avjud em asligidir. Ikkinchi 
tom ondan, jam iyatshunoslik faniarining nisbatan m ustaqil ijtimoiy, siyosiy, 
huquqiy asoslarini m uvofiqlashtirish bilan b o g ’liq tashkiliy qiyinchiliklarni 
bartaraf qilish o g ’ir kechm oqda. Shu bilan birgalikda, ulam ing barchasi uchun xos 
b o ’lgan um um iy qonuniyatlar, talablar ham m avjud. Y a ’ni, 1) jam iyat m a’naviy 
m adaniyatini rivojlantirishning ustuvor m aqsadlarini, vazifalarini am alga oshirib, 
uning barqaror o ’sish istiqbollarini, shaxs barkam olligini ta ’m inlaydigan m illiy va 
um um insoniy m anfaatlar birligi; 2) insonlarning m illatidan, irqidan, diniy 
e ’tiqodidan, iqtisodiy ahvolidan, siyosiy qarashlaridan, madaniy saviyasidan qat’i 
nazar, huquqiy m as’uliyati va ijtimoiy faoliyat erkinliklarining ustuvorligi; 3) 
um um insoniyat sivilizatsiyasining axloqiy, huquqiy, siyosiy, m a ’naviy qadriyatlar 
va tarixiy m eroslariga tayanishi ham da m illiy a n ’analarini rivojlantirishi; 4) m illat 
tarixiy 
taraqqiyoti 
qonuniyatlariga, 
m entalitet 
xususiyatlariga mos tarzda 
jam iyatshunoslik 
fanlarini 
erkinlashtirish 
im koniyatlari 
va 
sharoitlarining 
o ’zgarishi; 
5) 
mavjud 
tizim ning 
ijtim oiy, 
iqtisodiy, 
siyosiy, 
madaniy 
m unosabatlarida keskin ziddiyatga borm aslik va m urosasozlik xususiyatlari; 6) 
jam iy atsh u n o slik fanlarini erkinlashtirish - ja m iy a t m a ’naviy-m adaniy hayotining 
dinam ik 
o ’zgarishlarini 
dem okratik 
tam oyillarga, 
umum insoniy 
axloqiy 
norm alarga asoslanib, bosqichm a-bosqich am alga dbhiradigan siyosiy kuch va 
im koniyatlarni topish muhim aham iyatga ega.
B ozor iqtisodiyoti m unosabatlariga asoslangan jam iyatda ijtim oiy-gum anitar 
fanlarni rivojlantirishning muhim dem okratik tam oyillaridan biri - huquqlar, 
im tiyozlar, im koniyatlar tengligi sharoitida m illiy m anfaatlar asosida muvofiqlikni 
ta ’m inlashdir. Zero, dem okratik jam iy at fikr, so ’z, m atbuot, e ’tiqod sohalarida 
am aliy faoliyat erkinligi uchun shart-sharoit ham da im koniyat yaratadi. Shu nuqtai 
nazardan, jam iyatshunoslik fanlarini siyosatdan erkinlashtirishning dem okratik 
tam oyillari, bir tom ondan, xalqaro tashkilotlar qabul qilgan inson huquqlari va 
erkinliklari ustuvorligini e ’tiro f etishi; ikkinchi tom ondan, millatning tarixiy
90

---

shakllangan m a'naviy-ahloqiy m e’yorlari va qadriyatlariga asoslanishi, o ’zligini 
anglashi bilan um um insoniy m ohiyatini nam oyon qiladi.
Jam iyat 
taraqqiyoti bilan jam iyatshunoslik fanlarining barcha sohalarini 
mutanosib 
rivojlantirishning 
ijtimoiy 
m akon 
ham da 
tarixiy 
zamondagi 
xususiyatlari o ’zgarib, ulam ing m aqsadlarida va vazifalarida ichki birlik vujudga 
kelayotir. X ususan, respublikam izda bozor iqtisodiyoti m unosabatlariga o ’tishning 
hozirgi bosqichida, ijtim oiy-siyosiy fanlar sohasining m azm unidagi o ’zgarishlar - 
um um insoniy dem okratik tam oyillar va andozalarni m illiy taraqqiyot jarayonlariga 
kengroq q o ’llash bilan xarakterianadi. Bu jarayonning sam aradorligi, davlat 
tizimidagi «qonunchilik, ijro va sud tarm oqlarining o ’zaro muvozanati va 
m utanosibligini, shu bilan birga, ulam ing m ustaqilligini ta ’minlash, har qaysi 
tarm oq o ’z vazifa va burchini bajarish uchun am aliy m exanizmlarni hayotda 
tashkil qilib berish» bilan bog'liq.
Hozirgi davrda jam iyatshunoslik fanlarining g ’oyaviy asoslari va rivojlanish 
tam oyillari, uning 
an ’anaviy shakllangan tarixiy qadriyatlaridan kelib chiqqan 
b o ’lib, dem okratik huquqiy davlat va fuqarolik jam iyati qurishning tub siyosiy 
m aqsadlarini ifodalaydi. Y a’ni, shaxs va jam iyat erkinliklarini kengaytirish; 
davlatning markaziy va yuqori boshqaruv organlari vakolatlarini bosqichma- 
bosqich quyi tizim larga, mahalliy o ’zini o ’zi boshqarish tuzilm alariga o ’tkazish; 
nodavlat, jam oat tashkilotlari - fuqarolik institutlarining boshqaruvchilik rolini 
oshirishdan iborat.
Jam iyat m a’naviy-m adaniy taraqqiyotining dem okratik xususiyatlari davlat 
siyosiy funksiyalarini qanday usullar va vositalar bilan am alga oshirishiga bog’liq 
b o ’ladi. Shu nuqtai nazardan, Birinchi Prezidentim iz ta ’kidlaganidek, «davlatning 
kuch qudrati - avvalo, dem okratik institutlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishi 
uchun shart-sharoit yaratish, fuqarolar va jam iyatning barcha siyosiy, ijtimoiy 
salohiyatini ro ’yobga chiqarish, tadbirkorlik va iqtisodiy tashabbuslar erkinligi 
uchun im koniyatlam i tashkil etib berish qobiliyati bilan o ’lchanadi». Zero, 
jam iyatni bozor m unosabatlari talablariga ko ’ra qayta qurishda davlatning bosh 
islohotchilik roli jam iyatshunoslik fanlarini rivojlantirish vazifalarni qanday 
uddalashi bilan belgilanadi.
O ’zbekistonda milliy mustaqillikni mustahkam lashning m a’naviy asoslarini
- jam iyatshunoslik fanlarini rivojlantirishda, davlatning bosh islohotchilik roli 
quyidagi xususiyatlarida nam oyon bo’lmoqda: