Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

E k zisten sia lizm
(lotincha exsistentia so ’zidan olingan bo'lib, «mavjudlik», 
«m avjud bo ’lmoq» degan m a ’noni anglatadi.) Dastlab ekzistensializm ning makoni 
Rossiya b o ’lgan (Berdyaev, Shestov). Keyinchalik. birinchi jahon urishidan so 'n g
G erm aniyada keng rivojlandi. Bunda Xaydegger, Yaspers va Buber kabi yirik 
nem is faylasuflarining hissasi katta bo’lgan.
Ekzistensializm falsafasi o ’ta ziddiyatli va murakkab bo’lib, unda turli 
tum an falsafiy ta ’lim otlam ing unsurlari mujassam langan. Masalan: bir tomondan, 
A ristotel, K ’erkegor, Paskalning ayrim falsafiy ta ’limotlari. ikkinchi tomondan, 
G egel, N itshe, Dostoevskiy qarashlari qisman qabul qilingan.
Ekzistensializm da ateistik (Sartr, Kamyu, Xaydegger. M erlo-Ponti) va diniy 
(M arsel, Y aspers, Shestov, Buber, Berdyaev) y o ’nalishlar mavjudligi uning 
ziddiyatli ekanligini tasdiqlaydi. Bundan tashqari, ekzistensializm ta ’limotlarida 
Gusserl fenom enologiyasi, fransuz personalizmi (Lakurya, Mune, Nedonnel), 
nem is dialektik teologiyasi (Tillix, Buletm an)ning ta ’siri seziladi.
Ekzistensializm ning 
o ’zagini 
«m avjudlik» 
yoki 
«m avjud 
bo'lm oq» 
kategoriyasi tashkil etadi. Ekzistensialist faylasuflar «ekzistensiya» deganda. 
kishining har lahzada hayot va o ’lim bo ’sag’asida kechadigan ichki kechinmalari 
yoki «borliqda m avjudlik» jarayonini, «borliq» deganda esa, sub’ektning o ’z 
m avjudligini his etishni tushunadilar.
Ekzistensializm - o ’z mohiyatiga k o ’ra, inson falsafasidir. Y a’ni, inson 
niqob ostida jam iyatda o ’zining qandaydir rolini bajarib beradi. Bu xilma-xil 
niqoblar ortida insonning asl qiyofasini yashirinib yotadi. Bu asl qiyofa ochilishi 
uchun insonlar erkinlikka, erkin gaplashish huquqiga ega bo ’lish kerak, degan 
fikrlam i ilgari suradilar.
Sartr fikriga k o ’ra, borliqdagi barcha jarayonlar «narsa o ’zida» bo’lib 
qolaveradi, biz ularning sirini bila olmaymiz. Uning fikricha, o ’lim muqarrar 
bo ’lgan holatda ham insonda faoliyatni erkin tanlash imkoniyati bor. A gar inson 
o ’z erkinligidan voz kechsa, bu o ’limdan ham og ’irroqdir, deb hisoblaydi u.
X aydegger fikricha inson ichki m ohiyatining ochilishiga yordam beruvchi 
vositalar tasviriy sa n ’at va musiqadir. Aynan shu sohalarda inson tabiatida 
yashirinib yotgan ijodkorlik kuchlari yuzaga chiqadi. J.P.Sartr va A.Kamyu 
asarlarida insonning erkinligi, erkin tanlash huquqi asosiy muammolardan biridir.
Y aspersning fikricha, o ’lim bilan bir qatorda parokandalik holatida ham 
inson m ehr qo ’ygan narsalardan ajralib qolishi mumkin. Bularning ichida qadr- 
qim m at eng ustun turadigan xissiyotdir. Bu qadriyat moddiy boylik bo ’lmay, bu
83

---

qalb xotirjam ligi, ichki sokinlikdir. Ichki sokinlikning o ’zi buyuk bir olam iy 
kuchdir.
E kzistensializm falsafasi XX asr boshlari va o ’rtasidagi fojiali hodisalam i 
aks ettirdi va bulardan chiqish y o ’llarini izladi. Ekzistensialist faylasuflar Y aspers, 
X aydegger, Sartr, Kam yu ilohiy kuchga, insondagi ruhiy kuchga m urojat qilishdi. 
U larning insonparvarlik g ’oyalari tahsinga sazovordir.