Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti
Jamiyatshunoslik ilmlari rivoilanishidasi xususivatlar
Download 5.04 Mb. Pdf ko'rish
|
Qozoqov S, shaxs va jamiyat. pdf (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ik k in c h isi
2. Jamiyatshunoslik ilmlari rivoilanishidasi xususivatlar
Um um an, hozirgi zam on jam iyatshunosligida ikki y o ’naiish ko ’zga yaqqol tashlanm oqda. B irin ch isi - fan-texnika taraqqiyoti ijtim oiy, iqtisodiy, siyosiy, m a’naviy m unosabatlarning usullari, vositalari, yangi kom m unikatsiya tizim larini globallashtirib, universallashtirib, intensivlashtirib yuborishi bilan xarakterlanadi. Bu y o 'n a lish d a jam iyatni yaxlit tizim sifatida m ushtarak o ’rganishning muqobil nazariy asoslari, qarashlar sistemasi vujudga keldi. Ik k in c h isi — jam iyatning m arkaziga ijtimoiy m unosabatlar sub’ekti b o'lgan inson q o ’yilib, uni o ’rganish jam iyatshunoslikning asosiy tadqiqot o b ’ekti sifatida olib qaralm oqda. Zero, yuqorida aytilgan jarayonlar insonning ijtim oiylashuv darajalarini kuchaytirib yubordi. Buning natijasida esa, shaxsning individuallashish ja rayonini, ja m iyatshunoslik fanlarining tadqiqot o b ’ektlarini shaxs darajasida konkretlashtirishni taqozo qilm oqda. Shuningdek, jam iyatshunoslik fanlarida ijtim oiy hayotning turli sohalarini o ’rganadigan fanlar differensiyalashuvi (tarm oqlanishi) ham da turli ijtimoiy hodisalam i o ’rganadigan fan sohalarining integratsiyalashuvi (m ushtaraklashuvi) jarayonlarini vujudga keltirm oqda. M asalan yuqoridagi jarayonlar natijasida um um iy sotsiologiya tarkibida «O ila sotsiologiyasi», «M ehnat sotsiologiyasi», «Y oshlar sotsiologiyasi», «H uquq sotsiologiyasi», «E kologik sotsiologiya» va boshqa shu kabi y o ’nalishlar paydo b o ’ldi. Shu bilan birga sotsiologiyaning dem ografik, etnografik, geografik va boshqa shu kabi fanlar bilan bog'liq boshqa integrativ y o ’nalishlari ham vujudga kelishi kuzatilm oqda. » Insoniyat tarixini va uni o ’rganuvchi jam iyatshunoslik fanining asosiy tadqiqot y o ’nalishi - jam iyatni ilmiy tashkillashtirish, boshqarish, nazorat qilish uchun turli ijtim oiy guruhlarining ehtiyojlari va m anfaatlari o ’rtasidagi m unosabatlam i o ’rganishga y o ’naltirilgan. Jam iyatni tashkil qilgan strukturaviy elem entlarning ehtiyojlari va manfaatlari o ’rtasida ziddiyatlam ing keskinlashuvi turli y o ’naiish va darajalardagi konfliktlam i vujudga keltirm oqda. U larning ijtim oiy hayot turli sohalarida o ’rganishda konfliktologiyaning konkret y o ’n alish larig a asos b o ’lm oqda. SHunga k o ’ra ijtimoiy m unosabatlarning muayyan sohalarida konfliktlarning vujudga kelish sabablarini, nam oyon b o ’lish xususiyatlarini o 'rganuvchi m axsus konfliktologiya fanlari paydo b o ’ladigan vaqt uzoq em as. Z ero, jam iyatda, oilada, m ehnat jam oalarida, ijtim oiy guruhlar o ’rtasida k o nfliktlarning sabablarini o ’rganish, ularni b artaraf qilish, barqaror taraqqiyotni t a ’m inlashga ilmiy asos bo ’ladi. M a’lum ki, konfliktlashuvchi tom onlarning agressivligi yoki m urosaga m oyillik xarakteri - konfliktlarning xususiyatlarini belgilab beradi. Shu nuqtai nazardan, konfliktlashuvchi tom onlarning agressivlik xususiyatlarini o ’rganuvchi 84 maxsus tushunchalar apparati, kategoriyalari tizimi ham da bu hodisaning qonunlarini har jihatdan sistem ali tarzda chuqur o ’rganuvchi «Agressiologiya» fani shakllanmoqda. k elajak d a «A gressiologiya» fani agressiv hatti-harakatlam ing ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, m a’naviy va ruhiy jihatlarini mushtarak-m ujassam o ’rganuvchi mustaqil jam iyatshunoslik fanlaridan biri bo'lishi kutilmoqda. Chunki, hozirgi davrda xalqaro terrorizm , diniy ekstrem izm ga oid hodisalar ko'lam ining kengayib ketishi insoniyatni sarosim aga, taxlikaga solmoqda. Shaxs va jam iyat ehtiyojlari, m anfaatlari o ’rtasida ziddiyatlam ing vujudga kelishi sabablari, ularning rivojlanish tendensiyasi ham da istiqbollari haqidagi ilmiy ta ’lim otlar m uayyan bir jam iyatshunoslik fani doirasida konkretlashadi. Ayniqsa, m anfaatlar o ’rtasidagi kurashlarning inson qoni to ’kilishi, hayoti barbod b o ’lishi bilan bog’liq urushlarga m unosabati turli jam iyatshunoslik fanlarining shu m uam m o doirasida tadqiqot predm etini, maqsadi va vazifalarini belgilab beradi. Shu bilan birgalikda insoniyat tarixida b o ’lib o ’tgan birinchi va ikkinchi jahon urushlarining m udhish oqibatlari va uchinchi jahon urushining xavfini, uning dahshatli oqibatlari jam iyatshunoslik fanlarining umumiy muammosiga aylanm oqda. Jum ladan, uchinchi jahon urushi b o ’lish-bo’lmasligi ehtim ollikiarining jahon siyosiy xaritasini o ’zgartirishga oid - siyosatshunoslik, vujudga kelishi mumkin b o ’lgan ekologik vaziyat haqidagi - ijtimoiy ekologiya, iqtisodiy oqibatlarini o ’rganuvchi - harbiy iqtisodiyot va ularni um umlashtiruvchi agressiyaologiya fanining vujudga kelayotganligi ham tasodifiy emas. Masalan, A QSh iqtisodchi olim larining hisob-kitoblariga ko ’ra, ishlab chiqarishda bir ishchi o ’m ini tashkil qilish uchun harbiy sanoatga fuqaroviy sanoatga nisbatan 4 m arta k o ’p m oddiy-m oliyaviy m ablag’ sarf qilinadi. Harbiy m aqsadlarga sarf-xarajat qilingan 10 mlrd. dollarga 40 ming ishchiga ish o ’rinlari yaratish mumkin. D unyoning bir yillik harbiy xarajatiga 150 mln. ga em i madaniy dehqonchilik uchun o ’zlashtirish, 1 mlrd. kishini boqish, 500 mln. aholiga 100 mln. kvartira, 650 mln. o ’quvchiga 1 mln. maktab qurish mumkin. Hozirgi davrda kelib fuqorolar urushi ko ’lamining kengayib, dahshatli tus olishi xarakterlidir. Shuning uchun ham fuqorolar urushini vujudga keltirgan sabablam i, ulami harakatga keltiruvchi mexanizmlarni o ’rganish jam iyatshunoslik fanining muhim vazifasi b o ’lm og’i lozim. Chunki, insoniyat tarixining 1480-1941 yillargacha bo’lib o ’tgan 278 ta urushning 78 tasi fuqarolar urushi bo’lgan bo ’lsa, qolgan 200 tasi davlatlararo siyosiy m ojarolar natijasida vujudga kelgan. 1945 yildan XXI asr arafasigacha dunyoda 200 ga yaqin harbiy to ’qnashuvlar sodir etilgan. Shulardan o ’ndan to ’qqiztasi uchinchi davlatlar tomonidan amalga oshirilgan. Hozirgi davr uchun xalqaro terrorizm, ekstremizm, fundamentalizm va boshqa g ’ayri insoniy g ’oyalarning globallashuvi hamda amaliy harakat k o ’lamining kengayishi ijtim oiy-siyosiy fanlam ing integratsiyalashgan holda «Agressiyalogiya» fani m aqom ini mustahkamlashni kun tartibiga q o ’ymoqda. Bugungi kunda xalqaro terrorizm ning xususiyati va ularni bartaraf etish yo'llari haqida birinchi P rezidentim iz I.Karimov O ’zbekiston Respublikasi Oliy M ajlisining ikkinchi chaqiriq o 'n to ’rtinchi sissiyasida so’zlagan nutqida jum ladan shunday dedi: «X alqaro terrorchi kuchlar qaytadan birlashib, bosh 85 k o ’taratayotgan, o ’ta m akkor va yovuz uslublar q o ’llayotgan bugungi m urakkab vaziyatda hayotning o ’zi xalqaro ham jam iyat, jum ladan, m intaqam izda joylashgan barcha davlatlardan bu baloga qarshi kurashda ham korlikni kuchaytirishni, bir yoqadan bosh chiqarib, bunday urinishlarga keskin zarba berishni, har qanday tajovuz va terrorchilik huruilarining oldini olish. ulam ing m afkuraviv zam inini y o ’qotish va avvalo, voshlarim izning qalbi va ongi. sog’lom tafakkuri uchun kurashni taqozo etm oqda». Bu vazifani m avsum bozlik yoki dabdababozlik bilan am alga oshirish mum kin emas. A ksincha, ularning negizlarini ilm iy tahlil qilish asosida izchil dasturlarga tayanib aniqlash va b artaraf qilishning sam arali chora- tadbirlarini topish zarur. Shuning uchun bu fan shaxs, ijtim oiy guruh va jam iyat darajasida agressiv h odisalam ing vujudga kelish sabablarini, rivojlanish qonuniyatlarini va oqibatlarini kom pleks-sistem ali tahlil qilishning ilm iy asoslarini k o ’rsatishi kerak. Bu fanning asosiy vazifasi agressiv harakatlam ing m ahalliy, m illiy xududiy va um um insoniy xususiyatlarini aniqlashdan, m uam m olarning am aliy echim larini topishdan iborat b o ’lishi lozim. H ozirgi zam on jam iyatshunosligining asosiy tamoyili: g ’oyaga qarshi faqat g ’oya, fikrga qarshi faqat fikr, jah o latg a qarshi m a ’rifat bilan kurashishdan iborat b o ’lm o g ’i zarur. Bu tam oyilning hayotiyligini sobiq Rossiya im periyasidagi oktyabr davlat to ’ntarishining oqibatlari ham, G ’arbda jam iyatni evolyusion (tadrijiy) rivojlantirishga doir ijtim oiy-falsafiy fikrlarning tarixi ham isbotlab berdi. Industrial rivojlangan G ’arb m am lakatlarida shaxs erkinligi, fuqarolik jam iyati uchun kurash tajribalari, boshqarishining dem okratik xarakteri haqidagi qarashlari m ohiyatini jam iyatni m odernizatsiyalashtirish haqidagi m uqobil ilmiy t a ’lim otlar tizim i tashkil qiladi. Eng m uhim i, jam iyatning umumiy rivojlanish qonunlariga b o ’ysungan holda vujudga kelayotgan milliy taraqqiyot g ’oyalari jam iyatshunoslik fanlarining xususiyatlarini belgilab bermoqda. Shu nazariyalarga m os holda jam iyatshunoslik fanlarining m illiy y o ’nalishlari vujudga keldi va rivojlanm oqda. Xususan, m illiy m entalitet bilan b o g ’liq jam iyat tizim ini, shaxs tiplarini o ’rganish, ulam ing erkinliklarini ta ’m inlash yo ’llari haqidagi ijtim oiy- siyosiy, m a ’naviy-axloqiy m illiy nazariyalar, t a ’lim otlar tizimi vujudga kelm oqda. Bu jarayonda ikki tendensiya k o ’zg a tashlanadi, y a'n i milliy xarakterdagi jam iy atsh u n o slik fanlari jahon xalqlarining ijobiy tajribalarini um um lashtirish va ijodiy o ’zlashtirish ham da m illiy g ’urur, iftixor, e ’tiqodlar asosida m illatlam ing o ’zligini anglash jarayoni kuchaym oqda. Bu tendensiyalar o ’rtasidagi m aqsadga m uvofiqlikni ta ’minlash - um um insoniyat sivilizatsiyasi m anfaatlariga b o ’ysundirish y o ’llarini, usullarini, vositalarini topish-hozirgi zam on jam iyatshunosligining asosiy vazifalaridan biridir. H ar qanday jam iyatda sivilizatsiya tiplari va darajalarining xilm a-xilligiga qaram asdan, m illatlam ing ijtim oiy «qiyofasini» saqlab qolish, um um jahon sivilizatsiyasida o ’z o ’rnini topish m asalasiga doir ilm iy qarashlar jam iy atsh u n o slik fanlarining muhim xususiyatini belgilaydi. H ozirgi davrda «inson-inson», «inson-jam iyat», «jam iyat-jam iyat», «inson- tabiat», «jam iyat-tabiat» m unosabatlarining o ’zgarishi bu tizim lardagi inson om ilining roli bilan bog’liq bo'lib kelmoqda. Shu nuqtai nazardan insonning tabiatini o'rganish, xususan, yuqoridagi tizim elem entlariga ta ’sir qilish kanallarini aniqlash jam iyatshunoslik faniarining mazmunini konkretlashtirm oqda. Albatta, insonning ijtimoiy m unosabatlari (axloqiy, huquqiy, siyosiy, iqtisodiy va boshqalar) tizim ida ayrim m unosabat y o ’nalishining ustuvorligini e ’tiro f etish va m utlaqlashtirish natijasida m uayyan determ inistik qarashlar (jam iyat haqidagi ta ’lim otlarda asosiy y o ’naiish sifatida) vujudga kelayotir. N atijada shaxsni yaxlit ijtimoiy hodisa sifatida o ’rganish g ’oyasiga putur etmoqda. M asalan, shaxsning siyosiy, huquqiy, diniy, irqiy, axloqiy qarashlarini bir-biridan ajratib m utloqlashtirish hozirgi zamon jam iyatshunoslik fanlariga xos xususiyat b o ’lib qolm oqda. Vaholanki, shaxsning mohiyatini ijtimoiy m unosabatlar tizim ining m uqobillashgan, ayni paytda, m uvofiqlashgan holati nam oyon qiladi. Shuning uchun ham hozirgi zamon jam iyatshunoslik faniarining falsafiy m etodologiyaga b o ’lgan ehtiyoji kuchayib bormoqda. Boshqacha qilib aytganda, hozirgi zamon jam iyatshunosligining ilm iylik mezonini muayyan ijtimoiy hodisani m uqobil falsafiy ta ’lim otlar asosida kom pleks-sistem ali tahlil qilish, o b ’ektiv ilmiy xulosaga kelish bilan belgilash mumkin. Insoniyat taraqqivotining hozirgi bosqichidagi ijtimoiy-iqtisodiy m unosabatlar global lashuvi va universallashuvi jarayonlarining jam iyat m afkuraviy muhitiga, inson ongiga ta ’sirini ob'ektiv talqin etish masalasi, m a’lum m a’noda jam iyatshunoslik fanlari olimlari diqqat-e’tiboridan chetda qolmoqda. Zero, yuqorida aytilgan jarayonlar jam iyatshunoslik faniarining tadqiqot o b ’ektlarini va paradigm alarini o ’zgartirib, yangi tipdagi «logosfera», y a ’ni ta ’lim otlar olami shakllanishiga, mantiqiy m adaniyat tizim ining o ’zgarishiga olib kelm oqda. Y a’ni ijtimoiy - gum anitar fanlarning mafkuraviy jarayonlarni kom pleks tarzda, sistem ali-strukturali tahlil qilish zaruriyati turli (metafizik, dialektik, germ enevtik, sinergetik va boshqa) metodlar, ta ’limotlar sintezlashuvini, um um insoniyat sivilizatsiyasi m anfaatlari asosida o ’zaro murosaga (konsensusga) kelishini taqozo qilayotir. Ijtim oiy-gum anitar fanlar sohasida «konfrontatsion m antiq» m utlaqo nisbiy va shartli xarakter kasb etayotgan bir paytda, jam iyatshunoslik faniarining ilmiy m etod va ta ’limotlari, plyuralizm tamoyillari klassik va noklassik qarashlari o ’rtasidagi vorislik munosabatlarini, ularning o ’ziga xos tarixiy aham iyatini istisno qilmaydi. Darhaqiqat, m ustaqillikkacha bo’lgan davrdagi jam iyatshunoslik adabiyotlarida um um insoniy g ’oyalam i ijtimoiy hodisa sifatida tadqiq qilish m uayyan m anfaatlar doirasida cheklanib qolgan bo’lib, uni zo ’rlab sinfiylashtirish tendensiyasi ustuvor bo ’ldi. Y a’ni, ijtimoiy taraqqiyot mezonlariga sinfiy— Download 5.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling