Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

- n o r m a tiv p r o g n o z la sh tir ish
deyiladi.
Q id ir u v c h i 
p ro g n o zla sh tirish
-
k o ’zda 
tutilgan 
vaqt 
m obaynida 
hodisaning m avjud tendensiyalari o ’zgarm asa yoki unga m uayyan boshqariladigan 
ta ’sirlar k o ’rsatilganda qanday holatda b o 'lish ehtim olini tahlil qiladi. Bunda 
prognozlashtirilayotgan hodisaning o ’tm ish va hozirgi paytdagi rivojlanish holatini 
davom ettirish orqali kelajakda qanday b o ’lishi haqida xulosa chiqariladi. Bunday 
prognozlashtirish rivojlanish qanday y o ’nalishda b o ’ladi? degan savolga javob 
beradi. 
Q idiruvchi prognozlashtirish m aqsadlari uchun o ’nlab m atem atik 
tenglam a-m odellardan foydalanish mum kin. U lar o ’z navbatida liniyali va liniyali 
b o ’lm agan m odellarga ajratiladi.
134

---

Q id iru vch i p ro g n o zla sh tirish n in g lin iyali m odeli 
matematik yoki elektron 
hisoblash mashinasida tahlil qilishga m o ’ljallangan hollarda ishlatiladi. Bunda 
o b ’ektga (hodisaga) ta ’sir qilayotgan k o ’rsatgichlar bir-biriga teng vaqtlar 
oralig’ida kam ayayotgan yoki ko’payayotgan b o ’ladi. Bu holatda tendensiya 
arifmetik progressiya asosida o ’zgaryapti, deb xarakterlanadi. Uni grafik holda A 
chizmadagidek ifodalash mumkin. Liniyali model aniq natijalar berishiga 
qaramay, ulam ing murakkab ijtimoiy hodisalam i modellashtirishdagi imkoniyati 
chegaralangan. Bunday jarayonlarda liniyali b o ’lmagan m odellar yaxshi ish 
beradi.
В chizm ada esa liniyali b o ’lmagan eksponensial model aks ettirilgan. 
M azkur model rivojlanish darajasi tezlik bilan o ’sayotgan yoki kamayayotgan 
jarayonlar va tendensiyalarga nisbatan q o ’llaniladi.
Liniyali bo’lmagan modellardan eng ko ’p qo ’llaniladigani eksponensial 
(geom etrik progressiya b o ’yicha) rivojlanish modeli hisoblanadi. Bunday modellar 
jarayon va tendensiyalarning keskin o ’zgarishi xarakterli b o ’lganda samarali 
natijalar beradi. Misol tariqasida T.R.M altusning aholining ko ’payishi va ulami 
zaruriy moddiy resurslar, oziq-ovqat bilan ta ’minlash o ’rtasidagi bog’liqlik 
to ’g ’risidagi prognozini keltirish mumkin. Bu kabi model hozirgi paytda ekologik 
jarayonlar va insoniyat taraqqiyotining kelajagi m asalalarida m ashhur "Rim klubi" 
hisobotlarida keng q o ’llanilmoqda. Bunda asosan "mantiqiy egri chiziq" uslubi 
q o ’llaniladi - uning mazmuni shundaki eksponensial o ’sish ko ’rsatgichlarining 
muayyan darajaga albatta olib kelishi k o ’zda tutiladi. Lekin hayot shundayki, har 
qanday murakkab hodisaga ta ’sir qiluvchi aloqadorliklam ing o ’zlari ham doimiy 
ta ’sirlar natijasida k o ’plab o ’zgarishlarga uchrab turadi. Shuning uchun ijtimoiy 
hayotning 
ko’plab jarayonlarini 
o ’rganishda 
"mantiqiy 
egri 
chiziqning" 
ahamiyatini, uning o ’zgarmasligini haddan ortiq ko’tarib yuborm aslik kerak. 
Chunki ilgariroq o ’zgarmas, absolyut hisoblangan ko ’rsatgichlar o ’zining 
nisbiyligini, o ’zgaruvchanligini nam oyon etmoqda. 
Shuning uchun biror 
ko ’rsatgich haqida gapirganda uning "chegaralari” o ’zgarmasligi haqida emas, 
balki ulam ing ketma-ketligi, bir-birini to ’ldirib borayotgan "mantiqiy egri chiziq" 
ketma-ketliklari haqida fikr yuritgan m a’qulroq.
Y uqorida aytganimizdek, qidiruvchi prognozdan tashqari