Namangan davlat universiteti “Madaniyatshunoslik” kafedrasi
-mavzu: Muzey fondlarini saqlash va muzeylarning ilmiy
Download 5.04 Kb. Pdf ko'rish
|
Muzeyshunoslik
|
14-mavzu: Muzey fondlarini saqlash va muzeylarning ilmiy
ma’lumotnoma apparati. Reja: 1.«Muzey fondlarini saqlash» tushunchasi. 2. Fondlarni saqlash tartibi. 3. Muzey ashyolarini o‘rganish. 4. Muzeyning ilmiy ma'lumotnoma apparati. Saqlanish tartibiga rioya etilmasa muzey fondlaridagi ashyolar o‘zining tabiiy holatini o‘zgartirishi va eskirib ketishi mumkin. Buning bir necha sabablari bor. Bu ularga havo va yorutlik ta'siri ostida kelib chiqadi. Bundan tashqari biologik ta'sir mikroorganizmlar, xasharotlar, kemiruvchilar x.am ta'sir etishi mumkin, mexanik shikastlar xam bundan mustasno emas. Shuning uchun ham ashyolarning saqlanish tartibiga rioya etish kerak. Harorat — namlik. Fondlarni saqlash tartibi. Yog‘och, mato, qog‘oz, teridan tayyorlangan buyumlar o‘ta sovuq va o‘ta issiq haroratda tez o‘zgaradi. Sovuq haroratda bu ashyolar kichrayadi, yorilib ketishi mumkin, mustahkamligini yo‘qotadi. Yuqori haroratda ximik o‘zgarish kuchayadi, tolalari ajraladi va hokazo. Rassomlik asarlarining ham ustki qismi baland haroratda o‘z xususiyatlarini yo‘qotadi. Plastilindan qilingan buyumlar Q 25 dan keyin erib ketishi mumkin. O‘ta past darajadagi namlik ba'zi ashyolar uchun xavflidir. Yuqori namlik esa past haroratda kuchayib ketishi mumkin. Qog‘azdagk namlik muzlaganda o‘ta xavfli. Bunday sharoitlarda sopol buyumlarga ham shikast yetadi. Shundan kelib chiqib «harorat—namlik tartibi» alohida axamiyatga ega. - metall uchun Q18 - Q20 - 50 S shisha, emal, sopol — 12 — 20 S toshlar' (qimmat baho, o‘rta qimmatli toshlar) 15 -- IX S. matolar 15 — 18 term, mo‘yna — 16 — 18 S suyak, shox, toshbaqa chanog‘idan bo‘lgan ashyolar 14 1G> S rasmlar 12 18S, qora oq rasm 12 gacha, rangli 5 S gacha. 87 Muzeylar,« harorat —namlik faslga qarab va kundalik haroratga qarab o‘zgarib turadi. Bundan tashqari muzeyga keluvchilar ham bu haroratni o‘zgartirib turadi. Bu haroratlarni isitish, shamollatish normallashtirish mumkin. Lekin shamollatish orqali o‘ta darg. chsada quritish ham xavfli. Bu holatda marganets kaliy qo‘shilgan" suv og‘zi katta ochiq idishlarga qo‘yildi. Bug‘lantirishni kuchaytirish uchun ular isitish shoxobchalari yaqiiiga joylashtiriladi. Oz yerda havoni mo‘tadillashtirish uchun, vitrinalarda u srga silikagel yoki jun matolar qo‘yiladi. Konditsioner o‘rnatilgan bo‘lsa ham harorat — lamllkni doimo nazorat qilib turish kerak. Ular maxsus priboolar psixrometr, gshrometr, termometr yoki o‘zi yozish xususiyatigs ega bo‘lgan gigrograf va termograflar orqali nazorat gi.limadi. Priborlar ko‘rsatkichi sutkada ikki marta maxsus jurnalga bir vaqtning o‘zida ro‘yxatga olinadi. Havoni ifloslantiruvchi turli gazlar serovodorod, ammiak, xlor, chang va shunga o‘xshash narsalardir. Sanoat korxonalaridan qancha uzoq bo‘lsa muzey ashyolari shuncha yaxshi saqlanadi. Masalan serovodorod neorganik va organik materiallarga salbiy ta'sir ko‘rsatadi (kumush, mis.bo‘yoq, matolar) Muzeylarda yorug‘likda ham tartibga solish talab etiladi. Yorug‘lik elektromagnit maydonga ega to‘lqinlarni nurlantirish xossasiga ega. Qisqa to‘lqinlar —ultrabinafsha nurlarini, uzun to‘lqinlar —infraqizil issiqlik nurlari tashkil etadi. Ultragunafsha va infraqizil nurlarini ko‘z qabul qilmaydi, bizga ko‘runivch;» nurlar ko‘rinadi xolos. Yorug‘lik ashyoning fotoximik va fizik xolsggik.ch o‘zgartirib yu%>rishi mumkin. Fotoximik o‘zgarishlar ultragunafsha nurl;.r t.:'siri ostida fizik o‘zgarishlar infoaqizil nurlar tp'siri yestida paydo bo‘ladi. srug‘likni tekshiruvchi maxsus moslama lyuks;yak) ^o‘yiladi. O‘rtacha yorug‘lik — yong‘oq, qizil daraxt, dub, qay>'n va shunga o‘xshash ashyolarga kerak, katta yorug‘liqda ular yonib ket;;shi mumkin. Yorug‘liksiz rassomlik asarlarini uzoq saql^sh .^umkin emas. Muzeyl-lr ashyolariyai saqlashda biologik tartyabga qat'iy rioya qilish kerak. Zararkunandalarning paydo bo‘lishiga xarorat—namlik daral-'asining noto‘rri saqlanganligi, ashyolar^ning changlardan iflo~\anishi, oziq —ovqat omborlarining mu.teyga yaqin j o y m s h g a n l i g i , a s h yo l a r n i q a b u l q i l i s h d a d e z i n f e k s i y a ki shnmaganligi va shu kabi tomonlar sabab bo‘lodi. Masalan 88 plesen namlik 70 % dan va harorat 20 25 S dan oshganda kuchli rivojlanadi. U organik va neorganik ashyolarng, jumladan yeopolni ham yemiradi. Bunday ashyolarni izolyasiya qilchsh, kasallik sababini laboratoriyada tekshirish talab qilin^di. ,~>uni oldini olish uchun 2% li spirtli suyuqlik bilan muzey korxonasi tozalanodi. (formaldegida) Bularga daraxt kemiruvchi xashoraglar va boshqalar sabab yo‘ladch. Moxanich va ekstremal xolatlar, uril^lpda yong‘in, yer qimirlash, bo‘ron, suv toshqini kabi xolatlerda ham muzey fonduari shikastlanmaslik chora tadbirlari ko‘rilishi kerak. Muzey predmetlari xaqida dastlabki muzeografik yozuvlarda aloxida aytib o‘tilgan. I.D.Mayor (17 asr) muzey predmetlarini o‘tmishning real, xaqiqiy, buyuk ashyolari deb xisoblagandi. 19 asrda fanlarning ixtisoslashuvi natijasida muzey predmetlariga turli fanlar, san'at asarlari, qadimgi, tabiiy preparatlarning manbalari sifatida ya'ni, kolleksion predmet sifatida qaralgan. Hozirgi muzeyshunoslik fanida muzey predmetlariga xar qaysi davrdan darak beruvchi, isbotlangan asl manba deb qaraladi. Muzey predmetlariga ilmi: va estetik baholar xam beriladi. Bizning davrda muzey predmetlariga inson faoliyati va tabiatning yashashi natijas!-' deb qaralib bular muzey xujjatlari xisoblanadi. Bular ashyoviy va tasviriy informatsiya manbai bo‘lib, muzeylarni boshqa xujjat iyastitutlaridan farqlantiradi. Muzey predmetlari bir vaqtning o‘zida tarix xotirasi hamdir. Muzey predmetlari — muzeyda uzoq saqlanadigan muzey yig‘imi bo‘lib, u ijtimony va tabiiy —ilmiy informatsiya beradigan manba hisoblanadi. Tarix ixtisosligi muzeylarining fondlariga ijtimoiy — iqtisodiy xayot, ichki va tashqi siyosat, madaniyat tarixini yorituvchi predmetlar kiradi. O‘zga institutlardan (ar.xiv va kutubxona) farqi kompleks ravishda ashyoviy hujjatlashtirishdir. Arxiv va kutubxonalar o‘z oldilariga barcha, davr, manbalarining turli tuman bo‘lishini maqsad qilib qo‘ymaydi. M/zeylar uchun mazmun, xajm va informatsiya hajmidan tashqari informatsiya hajmidan tashqari informatsiyalarni yetkazib berish uslubi ham boshqacha. Manbalarning aniq tipiga kiruvchi ashyoviy moddiy madaniyat yodgorligi va tasviriy, so‘zlaitsyozma va og‘zaki) predmetlarning informatsiya imkoniyatlari xam bir — biridan farq qiladi. Manbalar tipini saralashda tabiat, predmetning kelib chiqishi, formasi, funksiya belgisini o‘rganuvchi semiotika bizga katta yordam beradi. 89 Ba'zi predmetlar moddiy ishlab chiqarish asnosida paydo bo‘ladi. Bular ashyoviy manbalar hisoblanib, bizning tilda moddiy madaniyat yodgorligi deyiladi. Ashyoviy manba ishonchli, daliliy bo‘lib, ikkinchi tomondan informatsion imkoniyati cheklan,"an. Ashyoviy manba —mavhum tushunchalarni ifodalamaydi. Hatto muz« y ashyolaridan tangani olsak xam uning axamiyati aniq. Boshqa manbalar— yozma, tasviriy, f znoyozuvlar orqali keng tushunchaga ega bo‘lamiz. Tasvirda sezgi s rqali seziladigan rang konfiguratsiyalar mavjud. Bular semis gikada tasviriy manba deyiladi. Ulardagi ashyosi formasi, rangi aniq ko‘rinadi. Semiotika buni ikonik manbalar deydk. Ularga tasviriy san'at asarlari (rasm, grafika, badiiy plakat haykaltaroshlik) kiradi. Sxematik tasvirga ega bo‘l!'an chizmalar rejalar, kartalar, aniq razmer, geometrik forma to‘g‘risida aniq ma'lumotlar bera oladigan turga kirib sxematik tasvir de yiladi. Yozma manbalar aniq — ko‘rinishlar orqali emas — belgi — so‘z ramzi bo‘lib xizmat qiladi. Yozma manb alar keng ma'lumot bergan oladi. Ularga xronikalar, yilnomalar qonunchilik xujjatlari, senatistik —dalillar, ilmiy ishlar, n oyob kitoblar va boshqalar kiradi. Yozma manbalarni uch guruxga bo‘lish maqsadga muvofiq. 1.Qonuniy, siyosiy, statistik, olr mlar tadqiqot — lari va boshqalar. Estetik zavq beruvchi badiiy adabiyot Publitsistik, memuar, xronika yilno lalar. Fonoyozuv va mikrofilmlar ham I .atta axamiyatga ega. Bu manbalarning eng qadimgisk moddiy manbalar bo‘lib, keyinchalik tasviriy va belgi — ra> :z natijasida yozuv kelib chiqqan. Ashyoviy, tasviriy, yozma manba xar muzeyda bo‘la oladi, fonoyozuv va kinofilmlar kam uchraydi. Muzey predmetining qanchalik qimmatga ega ekanliginl aniqlashda ularning asl nusxasiga, faktning ilmiy ia ijtimoiy axamiyatiga, ishonchliligiga, xajmiga, isbotli ligiga, bajarish san'atiga, estetik xususiyatiga, saqlanish d-fajasiga e'tibor beriladi. Predmetning qanday materialdan ?,ilinganligi emas, bajarilish san'atiga qaraladi. Tipli predmetlar — ko‘plab r shqariladigan sanoat ashyosidan olinadi. Yirik muzey predmetlari — .shmyob chiqariladi. Muzey predmetlari— ekspozitsiyaning asosiy yadrosi hisoblanadi. Ekspozitsion materisllar bir necha turda bo‘ladi. Muzey predmetlari — madaniy tarixiy yodgorliklarni, barcha tipdagi tarixiy manbalarni, o‘z ichiga olib eksponat rolini bajaradi. Bunga fotohujjatlar ham kiradi. 90 Ashyoviy manbalar. Tasviriy materiallar. Yozma manbalar. Hujjat fonomateriallari. Muzey ashyolariga ilmiy — ma'lumotnoma apparatini tuzish ishi muzey ishining muxim tarkibiy qismidir. Ashyolardan imkon qadar samarali foydalanish uchun ular o‘rganilib, taxlil qilinib xujjatlarning tarkibi, mazmuni manzili to‘g‘risidagi ma'lumotlar qisqa umumlashgan shaklga keltiriladi. Har bir muzeyda ashyolarni kataloglashtirish ishlari amalga oshiriladi. Kataloglar tuzish sxemalarini ishlab chiqish, xujjatlarni topish, tanlab olish, bayon qilish, shuningdek kataloglar turlarini, ularni tuzish usullarini aniqlash kataloglashtirish predmetini tashkil etadi. Kataloglar tarmoq, mavzu, muammo, masala, familiyalar, sanalar bo‘yicha birlashtirilgan hujjatlar xaqidagi ma'lumotlar katalogdagi bo‘limlar, bo‘linmalar, mavzular va boshqa bo‘laklarni tashkil qiladi. Kataloglar ikki hil qoidaga asosan tuziladi: Mantiqiy tuzilishdagi kataloglar (bunda ma'lumotlar mantiqiy bog‘lanadi) Bunga sistematik, xronologik(davriy) mavzular asosida tuzilgan kataloglar misol bo‘la oladi. Alfavit tuzilishli kataloglar, mantiqiy bog‘lanmagan holda tuziladi. Muzey ishini osonlashtirish uchun tuzilgan kataloglar bir fond yoki mavzu, umuman muzey ashyolari uchun ham tuzilishi mumkin. Yo‘lko‘rsatkichlar ham muzey ishini osonlashtirishga xizmat qiluvchi ilmiy ma'lumotnoma apparatidir. Muzey ishi tarixiga nazar solsak ilmiy — ma'lumotnoma apparatini yaratishga salmoqli hissa qo‘]pildi. O‘z FA M.T. Oybek nomidagi O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyidagi tarixiy voqyealarga oid yodgorliklarning xarakterli kolleksiyalari katalogi nashr etila boshlandi. Muzeyning ilmiy arxivida 19 asrdan boshlab to shu kunlargacha O‘rta Osiyo territoriyasidagi tarixiy voqyealarni ifodalovchi 12 mingdan ziyod hujjatli material bor. «O‘zbekiston kashtachilik katalogi» da Farg‘ona, Samarqand, Buxoro, Shaxrisabz so‘zanalari, «XIX — XX asrlar o‘zbek zargarlik buyumlari katalogi» 91 da esa 80 predmetning maxalliy nomi bayoni, materiali, ijro texnikasi va naqsh namunalari berilgan. Etnografik kataloglardan tashqari numizmatikaga doir «O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi fondidagi XIV—XV asrlarga oid O‘rta Osiyo tangalari» katalogi ham nashrga tayyorlandi. Bu katalogga kumush tangalarning 273 xili kiritilgan, 27 xil tanganing chiqarilgan joyi va yili, tangalardagi yozuvlar bayoni berilgan. Bu tangalar asosan, O‘rta Osiyo shaxarlarida, Temuriylar hukmronligi davrida va ularga qarashli territoriyalar — Afg‘oniston, Eron, Iroq, Turkiya, Suriya, Ozarbayjon va Dog‘istonda zarb etilgan. Nashrga tayyorlangan «Muzeyda saqlanayotgan arxiv hujjatlari, qo‘lyozma asarlar va toshbosma kitoblar katalogi» da tarix, adabiyot, san'at qonunchilik va falsafaga oid qo‘lyozmalar, shuningdek, xunarmandchilikning rivojlanishi bilan bog‘liq traktatlar, O‘rta Osiyo davlatlarining muayyan mamlakatlar (Rossiya, Hindiston, Afg‘oniston, Turkiya) bilan diplomatik savdo munosabatlariga bag‘ishlangan hujjatlar, yer —suv munosabatlari, vaqf va boshqa xujjatlar o‘zbek, rus, fors hamda tillarida berilgan. Bundan tashqari, undan O‘zbekiston, Hindiston, Peterburg, Qazon, Qrim shaxarlarida metografik usulda nashr etilgan kitoblar va O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy — falsafiy xamda siyosiy tafakkurini ifodalovchi o‘zbek, tatar, fors, arab tillaridagi kitoblar ham o‘rin olgan. 1951 yildan boshlab «O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi ishlari» deb nomlangan to‘plam muzey tomonidan chiqarilmoqda. 1951 yilda chiqqan birinchi to‘plam asosan muzey fondlaridagi O‘zbekiston axolisi va territoriyasiga doir tarixiy, etnografik, arxeologik va antropologik materiallardan iborat edi. 1954 yili ana shu ishlarning ikkinchi to‘plami nashrdan chiqdi. Bu to‘plamda muzeydagi arxeologik fondlarga oid maqolalar ko‘pchilikni tashkil etdi. 1958 yili mazmuni va maqolalar soniga qaraganda avvalgilaridan ancha yirik bo‘lgan uchinchi to‘plam nashr etildi. 1963 yili to‘rtinchi to‘plam o‘rniga muzeyning tarixshunoslik va muzeyshunoslik xarakteriga oid ilmiy —tadqiqotchilik faoliyatini ochib beruvchi 16 maqolani o‘z ichiga olgan «O‘zbekiston tarixiga oid materiallar» deb nomlangan O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyining maqolalar to‘plami bosmadan chiqdi. 1966 yili muzey kollektivining etnografik va ilmiy — ma'rifiy ishlari, ashyoviy yodgorliklar fondining arxeologik kolleksiyalari bayon qilingan «O‘zbekiston tarixiga oid materiallar» ning navbatdagi soni nashr etildi Uncha katta bo‘lmagan tanaffusdan so‘ng 1973 yili «O‘zbekistonda muzey qurilishi tarixidan», va «So‘z tarix va madaniyat yodgorliklariga» deb nomlangan ikki to‘plam nashrdan chiqdi. 92 O‘zbekiston muzeylari o‘zlari nashr etgan yo‘l ko‘rsatkichlari orqali xam o‘z eksponatlarini targab qildilar. Masalan: 1956 yili O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi «Muzey zallari bo‘ylab yo‘l ko‘rsatkich» nashr etdi. Keyinchalik muzey ekspozitsiyalari qayta qurilishi munosabati bilan 1961 yili u qayta nashr qilindi. 1956 yili Farg‘ona viloyat o‘lkashunoslik muzeyining ilmiy — tadqiqot va yig‘uv to‘plov faoliyatiga qisqacha ta'rif berilgan yo‘l ko‘rsatkich bosmadan chiqdi. 1957 yili Namangan muzeyi «Zallar bo‘ylab qisqacha yo‘llanma» ni nashr etdi. 1967 yili Marg‘ilondagi Y.Oxunboboev muzeyining yo‘l ko‘rsatkichi nashr etildi 1971 yili Oybek nomidagi O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyining eng diqqatga sazovor eksponatlarga ilmiy sharxlar berilgan «Muzey zallari bo‘ylab» risolasi chop qilindi. Muzeyda yig‘ilgan noyob xujjatlar, foto va ilmiy ma'lumotlar asosida muzey olimlari tomonidan ilmiy albomlar chiqarila boshlandi. 1971 yili O‘zbekisgon nashriyoti tomonidan Yo‘ldosh Oxunboboevning ko‘p qirrali xayoti va davlat arbobi sifatidagi faoliyatini ko‘rsatuvchi albom chop qilindi. 1977 yili tutilgan kunining 80 yilligiga bakishlab O‘z XKS ning birinchi raisi, yirik davlat arbobi F.Xo‘jaevga bag‘ishlangan ilmiy albom chop etildi. 1978 yilda esa «O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyi 100 yo pda» nomli monografik albom o‘zbek va rus tillarida Shqarildi. Yana shu yili O‘zbekiston Madaniyat Vazirligi va 5 zbekiston xalqlari tarixi muzeyi ilmiy xodimlari xamkorligida «O‘zbekiston muzeylari» nomli qisqa yo‘l ko‘rsatkich chop etildi. Muzeylarning barcha ilmiy tadqiqotchilik faoliyati uzoqqa mo‘ljallangan reja asosida amalga oshirildi va Respublikaning Bosh muzeylari tomonidan yo‘naltirilib turildi. Muzey xodimlari olib borgan ilmiy tadqiqot ishlarining natijalari matbuotda e'lon qilingan ko‘p sonli maqolalarda o‘z ifodasini topdi. Download 5.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|