Наманган давлат университети табиий фанлар факультети

Abu Nasr Farobiy – o’rta asr sharqining mashҳur mutaffakiri, qadimgi Yunon falsafasining SHarqdagi eng yirik davomchisi va targ’ibotchisidir. Farobiy qadimgi Yunon ilmining chuqur bilimdoni bo’lgan, uning SHarqda tarqalishi va rivojiga katta xissa qo’shgani tufayli uni – «SHarq Aristoteli» - «Muallimi Soniy» - «Ikkinchi muallim» (birinchi muallim Aristotelg’) deb ataydilar.
Farobiy tahlim – tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida tahlim tarbiyaning muҳimligi, unda nimalarga ehtibor berish zuruligi, tahlim-tarbiya usullari va uslubi ҳaqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shaҳri», «Baxt-soatdatga erishuv to’g’risida», «Aql maxnolari» kabi asarlarida ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan.
Farobiy «Baxt-saodatga erishuv to’g’risida» asarida bilimlarni o’rganish tartibi ҳaqida fikr bayon etgan uning tahkidlanishicha, avval bilish zarur bo’lgan ilm o’rganiladi, bu olam asoslari ҳaqidagi ilmdir. Uni o’rgangach, tabiiy bilimlarni, tabiiy jismlarni tuzilishi, shaklini, osmon ҳaqidagi bilimlarni o’rganish lozim. Undan so’ng, umuman, jonli tabiat o’simlik va ҳayvonlar ҳaqidagi ilm o’rganiladi, deydi.
Farobiy tahlim-tarbiyaga birinchi marta tahrif bergan olim sanaladi. Tahlim degan so’z insonga o’qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya-nazariy fazilatlarni, mahlum ҳunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq normalarni va amaliy malakalarini o’rgatishdir, deydi olim.
Farobiy o’z asarlarida axloqiy fazilatlarga to’xtalib o’z fikrlarini bayon etadi. Axloqiy fazilatlar deganda bilimdonlik, donolik va muloҳazali bo’lish, vijdonlilik, kamtarlik, ko’pchilik mahrifatini yuqori qo’yish, xaqiqat, manaviy yuksaklikka intilish, adolatlilik kabi xislatlarni tushundi. Ammo bu xislatlarning eng muҳimi ҳar bir insonning bilimli, mahrifatli bo’lishidir. SHuning uchun Farobiy aҳlaq tushunchasiga aql bilan uzviy bog’liq xolda tafakkurga asoslangan aҳloq asosida qaraydi.
Farobiyning talim-tarbiya yo’llari, usullari, vositalari ҳaqidagi qarashlari ҳam qimmatlidir. U insonda go’zal fazilatlar ikki yo’l – tahlim va tarbiya yo’li bilan ҳosil qilinadi. Tahlim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya nazariy va amaliy fazilatlarni birlashtiradi, deydi. Ҳar ikkalasi birlashsa, yetuklik namoyon bo’ladi. Farobiy tahlimda barcha fanlarni nazariy asoslari o’rganilsa, tarbiyada mahnaviy aҳloqiy qoidalar, odob meyorlari o’rganiladi. Kasb – ҳunarga oid malakalar ҳosil qilinadi, deb uqtiradi.
Farobiy tahlim-tarbiyada rag’batlantirish, odatlantirish, majbur etish metodlarini ilgari surgan. Ҳar ikki usul ҳam insonni ҳar kamol tamoyilga yetkazish maqsadini ko’zlaydi. Farobiyning tahlim-tarbiya ҳaqidagi qarashlari ҳozircha o’z aҳamiyatini saqlab kelmoqda. Abu Rayҳon Beruniy – jaҳon fanining taraqqiyotiga g’oyat ulkan xissa qo’shgan zo’r istehdod egasi va tadqiqotchi edi. Uning o’lmas ilmiy asarlari jaҳon fani taraqqiyotida beniҳoya yuksak aҳamiyatga molikdir. Beruniyning yirik asarlariga «Mineralogiya», «Xindiston», «Geodeziya», «O’tmish yodgorliklari», «Saydana» kabilarni olish mumkin. Beruniy ҳar bir yaratgan asarining kishi ruҳiyatiga, qobiliyatiga mos, uni toliqtirmaydigan bo’lishiga ehtibor beradi. Beruniy yozadi: «Bizning maqsadimiz o’quvchini toliqtirib qo’ymaslikdir. Ҳadeb bir narsani o’qiy berish zerikarli bo’ladi. Agar o’quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga o’tib tursa, u xuddi turli-tuman bog’-rog’larda sayr qilgandek bo’ladi, bir bog’dan o’tar-o’tmas, boshqa bog’ boshlanadi. Keyin uning ҳammani ko’rish va tomosha qilgisi keladi». Beruniyning ilmiy bilimlarini egallash yo’llari, usullari ҳaqidagi fikrlari ҳozirgi davrda ҳam dolzarbdir. O’quvchiga bilim berishda:
- o’quvchini zeriktirmaslik;

• 
  bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o’rgatavermaslik;
  
• 
  uzviylik, izchillik;
  
• 
  yangi mavzularni, qiziqarli, asosan, ko’rgazmali bayon etish kerak deb uqtiradi.
  

Bilim olishda tushunib o’rganish, ilmiy tadqiqotchining poklikka rioya etishiga aloҳida ehtobor beradi, jamiyatning ravnaqi mahrifatning rivojiga bog’liq degan g’oyani ilgari suradi.3.Мавзу: Шарš уйђониш даврида таълим ва уни тарбия масалалари.

Режа:

1. 
   Уйђониш даври.
   
2. 
   Абу наср Фаробийнинг таълим тарбия ќаšидаги šарашлари.
   
3. 
   Абу Райхон Берунийнинг таълим-тарбия ќаšидаги šарашлари.
   
4. 
   Ибн Синонинг таълим – тарбия ќаšидаги šарашлари.
   

Уйђониш даврида Ўрта Осиёда таълим тарбияни ривожланиши. «Шарš» ўйђниш давридаилм-фан ривожланишининг асосий йўнаоишлари. Ўрта Осиё мутафаккирларининг илм-фан, тарбия ќаšидаги šарашлари.

Асосий тушунча ва таянс сўзлар.

VII-XII асрлар давомида Марказий Осиёда маданият, илм-фан беšиёс ривожлана борди. Айниšса аниš фанларга šизиšарли кескин орта бошлади. Ўша тарихий даврда ал-Хоразмий, Фаробий, Фарђоний, Беруний, Ибн Сино каби олимлар дунёга келди. Улар таъсирида дунёвий илмлар ривожланади. Ўша улуђ мутафаккирлар инсон маънавий ва тафаккур дунёсини бойитишда инсоният онгини, маданий-маърифий šарашларини ўстиришда ўз даврида ва кейинчалик ќам асосий роль ўйнайдилар, инсон камолотига доир беšиёс таълимотни яратадилар.

Бу даврда араб тили илмий ва алоšа тили эди. Х аср ўрталарига келиб, форс – тожик тилида ќам иш юритила бошланди. Бу даврда Бухорода катта китоб бозори бўлиб, китоб дўконларида йирик олимлар ва фозил кишилар учрашиб, илм-фан тўђрисида турли хил бахслар юритишар эди. Абу Али Ибн Сино китоб дўконларидан бирида Фаробийнинг Аристотель «метофизика» сига ёзган шархларини сотиб олган.
XI асрда Хоразмда илм-фан айниšса ривожланди. Хоразм шохи Маъмун ўз саройига энг забардаст олимларни таклиф этади. У ташкил этган «Байтул хаким» «Донишмандлар уйи» да šомусий олимлар Беруний, Ибн Сино, Абу Наср ибн Ироš каби олимлар ижод билан шуђуландилар. Бу кейинчалик «Маъмун» академияси номи Билан дунёга машќур бўлган.
Шарš «Уйђониш даври» да илм-фан ривожланиши уч йўналишда бўлди.
Биринчи йўналиш математика-тибииёт йўналиши бўлиб, буларга математика, астрономия, Киме, география, минерология, тиббиёт, доришунослик каби фанлар киритилиб, ал-Хоразмий, Аќмад Фарђонийлар математикага оид, Закариё ар-Розий Кимё ва тиббиётга оид, ибн Сино тибииёт ва фалсафа, Беруний тиббиётга оид, Журжоний тиббиёт ва фалсафага оид йирик асарлар яратдилар.
Иккинчи йўналиш ижтимоий-фалсафий йўналиш бўлиб, бунда фалсафа, тарих, мантиš, рухшунослик, нотиšлик ва бошšа фанлар бўлиб, бу соќада Фаробий, ал-Кихдий, Ибн Сино, Муќаммад Наршаќий кабилар фаолият кўрсатган. Юšорида айтиб ўтилган олимлар šомусий олимлардир.
Учинчи йўналиш таълимий-аќлоšий йўналиш бўлиб, бу соќада šомусий олимлар ўз šарашларини ижтимоий-фалсафий ва илмий асарлари таркибида ёки аќлоšий асарларида баён этканлар. Шарš Уйђониш даврида инсон муаммоси маънавий сохасидаги асосий масала бўлган. Шунинг учун ќам таълим-тарбия масаласига катта эътибор берилган, яратилган асарларда шарššа хос бўлган инсоннинг ахлоšий-руќий камолотини улуђлаш етакчи ўрин тутган. Мазкур таълимий-аќлоšий асарларда инсоннинг маънавий камолга етиши юксак хулš-одоб, илм-фанни эгаллаши асрсидагина амалга ошиши мумкин деган ђоя илгари сурилди. Илмий билимга асосланувчи метод шакилланда натижада аšлий тарбия олимлар эътиборида бўлди: Хоразмий, Фаробийлар бу методни асослаб беришган буюк мутафаккирлар эди. Табиат ќаšидаги šарашлар ва унга бођлиš таълим тарбиянинг ривожлантириш бўйича Фаробий, Беруний, Ибн Синоларнинг šарашлари алоќида аќамиятга эга. Булар ќаšида šисšача тўќталиб ўтамиз.
АБУ НАСР ФАРОБИЙ- ўрта аср шарšининг машќур мутафаккири, šадимги Юнон фалсафасининг Шарšдаги энг йирик давомчиси ва тарђиботчисидир. Фаробий šадимги Юнон илмларининг чуšур билимдони бўлган, унинг Шарšда тарšалиши ва ривожига катта хисса šўшгани туфайли уни – «Шарš Аристотели» - «Муаллими Соний» - «Иккинчи муаллим» (биринчи муаллим Аристотель) деб атайдилар.
Фаробий таълим – тарбияга бађишланган асарларида таълим тарбиянинг муќимлиги, унда нималарга эътибор бериш зарурлиги, таълим-тарбия усуллари ва услуби хаšида фикр юритади. «Фозил одамлар шаќри», «Бахт-саодатга эришув тўђрисида» «Аšл маънолари» каби асарларида ижтимоий- тарбиявий šарашлари ўз ифодасини топган.
Фаробий «Бахт-саодатга эришув тўђрисида» асарида билимларни ўрганиш тартиби ќаšида фикр баён этган унинг таъкидлашича, аввал билиш зарур бўлган илм ўрганилади, бу олам асослари ќаšидаги илмдир. Уни ўргангач, табиий билимларни, табиий жисмларни тузилиши, шаклини, осмон ќаšидаги билимларни ўрганиш лозим. Ундан сўнг, умуман , жонли табиат-ўсимлик ва ќайвонлар ќаšидаги илм ўрганилади, дейди.
Фаробий таълим-тарбияга биринчи марта таъриф берган олим саналади. Таълим- деган сўз инсонга ўšитиш, тушунтириш асосида назарий билим бериш; тарбия-назарий фазилатларни, маълум ќунарни эгаллаш учун зарур бўлган хулš нормаларни ва Амалий малакаларини ўргатишдир, дейди олим.
Фаробий ўз асарларида ахлоšий фазилатларга тўхталиб ўз фикрларини баён этади. ахлоšий фазилатлар деганда билимдонлик, донолик ва мулоќазали бўлиш, виждонлилик, камтарлик, кўпчилик манфатини юšори šўйиш, ќаšиšат, маънавий юксакликка интилиш, адолатлилик каби хислатларни тушунади. Аммо бу хислатларнинг энг муќими ќар бир инсонининг билимли, маърифатли бўлишидир. Шунинг учун Фаробий аќлоš тушунчасига аšл Билан узвий бођлиš холда таффакурга асосланган ахлоš сифатида šарайди.
Фаробийнинг таълим тарбия йўллари, усуллари, воситалари хаšидаги šарашлари хам šимматлидир. У инсонда гўзал фазилатлар икки йўл- таълим ва тарбия йўли Билан ќосил šилинади. Таълим назарий фазилатларни бирлаштирса – тарбия назарий ва амалий фазилатларни бирлаштиради дейди. ¥ар иккаласи бирлашса етуклик намоён бўлади. Фаробий таълимда барча фанларнинг назарий асослари ўрганилса, тарбияда маънавий аќлоšий šоидалар, одоб меёрлари ўрганилади, касб-хунарга оид малакалар ќосил šилинади, деб уšтиради.
Фаробий таълим-тарбияда рађбатлантириш, одатлантириш, мажбур этиш методларини илгари сурган. ¥ар икала усул ќам инсонни ќар томонлама камолга етказиш маšсадини кўзлайди. Фаробийнинг таълим-тарбия ќаšидаги šарашлари ќозирча ўз аќамиятини саšлаб келмоšда.

АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙ жаќон фанининг тараššиётига ђоят улкан хисса šўшган зўр истеъдод эгаси ва тадšиšотчи эди. Унинг ўлмас илмий асарлари жахон Фани тараššиётида бениќоя юксак аќамиятга моликдир. Берунийнинг йирик асарларига «Минералогия», «Хиндистон», «Геодезия», «Ўтмиш ёдгорликлари», «Сайдана» кабиларниолиш мумкин. Беруний ќар бир яратган асарининг киши рухиятига, šобилиятига мос, уни толиšтирмайдиган бўлишига эътибор беради. Беруний ёзади: «Бизнинг маšсадимиз ўšувчини толиšтириб šўймасликдир. ¥адеб бир нарсани ўšий бериш зерикароли бўлади. Агар ўšувчи бир масаладан бошšа бир масалага ўтиб турса, у худи турли-туман бођ-рођларда сайр šилгандек бўлади, бир бођдан ўтар-ўтмас, бошšа бођ бошланади. Кейин унинг ќаммани кўриш ва томоша šилгисис келади». Берунийнинг илмий билимларини эгаллаш йўллари, усуллари ќаšидаги фикрлари ќозирги давр учун ќам долзарбдир. Ўšувчига билим беришда:

- Ўšувчини зериктирмаслик
- Билим беришда бир хил нарсани ёки бир хил фанни ўргатавермаслик.
-узвийлик, изчиллик
-янги мавзуларни, šизиšарли, асосан, кўргазмали баён эти шва ќаказога эътибор бериш кераклигини уšтиради.

Abu Rayxon Beruniy bilim olishni axloqiy tarbiya bilan bog’laydi. Zero, insonda komillikning muҳim mezoni yuksak axloqlikdir. Beruniy inson ҳar tomonlama kamolga yetishi uchun u ilmli bo’lishi bilan birga meҳnatsevar va xunar egasi bo’lishi ҳam kerak deydi. U inson kamolotida uch narsa muҳimligini tahkidlaydi. Bu xozirgi davr pedagogikasida ҳam ehtirof qiluvchi irsiyat, muҳit, tarbiyadir. Mahlum bir davrda inson kamolotiga irsiyat, muҳitning tahsirini inkor etib, faqat tarbiyani tan oladilar. Lekin Beruniy o’z zamondoshlari-Farobiy, Ibn Sinolar kabi inson kamolotida ҳar uchalasini ҳam muҳim deb ҳisoblaydi. Yahni u insonning kamolotga yetishida ilmu mahrifat, sanhat va amaliyot asosiy rolg’ o’ynasada, nasl-nasab, ijtimoiy muҳit va ijtimoiy turmush qonuniyatlari ҳam katta aҳamiyatga ega ekanligini tahkidlaydi. Beruniy nazarida inson kamolga yetishning eng muҳim omillari ilm-mahrifatli bo’lishi va yuksak axloqlilikdir. Beruniy ilmiy bilimga oid, tahlim metodlari ҳaqidagi qarashlari bilan tahlim nazariyasida o’ziga xos maktab yaratadi. Beruniyning ҳam tabiiy, ҳam ijtimoiy fanlarni qamrab olgan 150 dan ortiq asari mavjuddir.