Nashriyot-matbaaijodiy uyi

Ill bob. BOSIMNI O'LCHASH 
3.1-§. ASOSIY MA'LUMOTLAR 
Bosim texnologik jarayonlarning asosiy parametrlaridan biridir. Ishlab 
chiqarish jarayonlarining to'g'ri olib borilishi, ko'pincha bosim kattaligiga 
bog'liq bo'ladi. 
Tekis sirtga normal ta'sir ko'rsatuvchi tekis taqsimlangan kuch bosim deb 
ataladi: 
(3.1) 
bu yerda: S — tekislik yuzi; F— shu tekislik yuziga tik ta'sir qiladigan bosim kuchi. 
Bosim xalqaro birliklar tizimida paskal (Pa) bilan o'lchanadi. 1 Pa qiy-
mati jihatidan kuchga perpendikular bo'lgan 1 m
2
yuzaga tekis taqsimlangan 
1 N kuch hosil qilgan bosimga teng (N/m
2
). Karrali kPa va MPa birliklar 
keng qo'llaniladi, kgk/sm
2
, bar, kgk/m
2
(mm suv ust.), mm sim. ust. kabi 
birliklardan ham foydalanish mumkin. 3.1-jadvalda ko'p uchraydigan bosim 
birliklarining nisbati keltirilgan. 
O'lchashda mutlaq, ortiqcha, atmosfera va vakuum bosimlar mavjud. 
R
mu
t — mutlaq bosim — modda holatining (suyuqlik, gaz, bug') parametri 
bo'lib, R
atm
— atmosfera va R
ort
— ortiqcha bosimlar yig'indisidan iborat: 
(3.2) 
Ortiqcha bosim mutlaq va atmosfera bosimlari oralaridagi farqdan iborat: 
(3.3) 
Atmosfera bosimi — yer atmosferasidagi havo ustunining bosimi; uning 
qiymati barometrlar bilan o'lchanadi, shuning uchun bu bosim ko'pincha 
77 

---

barometrik bosim deb ataladi. Agar mutlaq bosim atmosfera bosimidan kichik 
bo'lsa, vakuum (siyraklanish) sodir bo'ladi. 
(3.4) 
Bosim asboblari ishlash prinsipiga va o'lchanayotgan kattalikning turiga 
ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi. 
Bosim o'lchaydigan asboblar ishlash prinsiplariga ko'ra suyuqlikli, 
deformatsion (prujinali), yuk-porshenli, elektr, ionli va issiqlik turlariga bo'linadi. 
O'lchanayotgan bosim kattaligining turiga ko'ra o'lchash asboblari quyidagi 
turlarga bo'linadi: 
1) manometr — mutlaq va ortiqcha bosimni o'lchaydi; 
2) barometr — atmosfera bosimini o'lchaydi; 
3) vakuummetr — berk idish ichidagi suyuqlik va gaz bosimining 
siyraklanishini o'lchaydi; 
4) manovakuummetr — ortiqcha bosim va siyraklanishlarni o'lchaydi; 
5) naporomer — kichik qiymatli ortiqcha bosimni o'lchaydi; 
6) tyagomer — kichik qiymatli siyraklanishni o'lchaydi; 
7) tyagonaporomer — kichik qiymatli bosim va siyraklanishlarni o'lchaydi; 
8) differensial manometr — ikki bosim ayirmasini (bosimlar farqini) 
o'lchaydi. 
Quyida sanoatda eng ko'p tarqalgan usullar va asboblar ko'rib chiqilgan.