Nashriyot-matbaaijodiy uyi

VII bob. MEXANIK PARAMETRLARNI NAZORAT QILISH 
7.1- §. ASOSIY TUSHUNCHALAR 
Mexanik parametrlarni (o'lchamlarni, siljishlarni, kuchlarni, tezliklarni 
va hokazolarni) nazorat qilish asboblari turli texnologik jarayonlarni 
avtomatlashtirishda keng qo'llanilmoqda, bu yerda qalinlikni, chiziqli va 
burchakli siljishlarni, burchak tezliklarni (mashina va mexanizmlarning 
aylanishlar sonini), kuchlanishlarni, deformatsiyalarni, tebranishlarni va 
boshqalarni o'lchash talab qilinadi. 
Chiziqli o'lchamlarni o'lchashning elektr usullarini kichik va katta 
o'lchamlarni o'lchash usullariga ajratish mumkin. 
Juda ham kichik o'lchamlarni (mikrometrning ulushlaridan bir necha 
mikrometrgacha) o'lchash usullaridan detallarning g'adir-budurligini o'l-
chashda, ularga ishlov berish sifatini baholashda foydalaniladi. Bir necha 
mikrometrdan 100—200 mm gacha bo'lgan o'lchamlarni o'lchovchi asboblar 
mikrometrlar yoki qalinlik о 'Ichagich (толшинометр) deb ataladi va sanoatda 
avtomatik nazorat qilishning juda turli-tuman sohalarida qo'llaniladi. 
Katta o'lchamlarni (bir necha metrgacha) o'lchash usullari suyuqliklar 
va sochiluvchan moddalarning sathini aniqlash uchun sath o'lchagichlar 
yasashda foydalaniladi. 
G'adir-budurlikni (notekislikni) o'lchashning elektr usullari, odatda, 
paypaslash (ushlab ko'rish) usuliga asoslangan bo'lib, profilometrlar yoki 
profilograflar deyiladi. Profilometrlar g'adir-budurlikning faqat ko'rinma 
balandligini baholashga imkon beradi, profilograflar esa sirtning profi-
logrammasini olishga imkon beradi. Profilometrlar pyezoelektrik, induktiv va 
induksion o'zgartkichlar bilan quriladi. 
Mikrometrlarda induktiv, fotoelektrik va sig'imli o'zgartkichlar juda tez-
tez qo'llaniladi. Qalinlik o'lchagichlarda magnit zanjirlarning xossalaridan 
foydalanishga asoslangan o'zgartkichlar va ionli o'zgartkichlar keng tarqalgan. 
Qalinlik o'lchagichlarga ko'pincha bunday talab qo'yiladi: obyektning qalinligi 
faqat bir tomonidan borib o'lchanishi kerak. Shuning uchun qalinlik 
o'lchagichlarni yasash usullari, masalan, o'zgarmas magnitning yoki elektro-
magnitning tortish kuchlanishini buyumning qalinligiga yoki ustqoplamaning 
qalinligiga, yoki o'lchanayotgan materialning (induktiv asboblarning) 
qalinligiga bog'liq holda, magnit zanjiri qarshiligining o'zgarishiga bog'liq holda 
o'lchashga asoslanadi. Ionli qalinlik o'lchagichlarda tekshirilayotgan qalinlik 
P
_
> /-yoki rentgen nurlarini yutish jadalligiga ko'ra (ikki tomondan borish 
213 

---

mumkin bo'lganda) yoki bu nurlarning tarqalish jadalligiga ko'ra (bir 
tomondan borish mumkin bo'lganda) aniqlanadi. 
Mexanik harakatning asosiy parametrlari — siljish, tezlik va tezlanish 
o'zaro oddiy differensial bog'lanishlar bilan bog'langanligi ma'lum. Harakat 
parametrlarining bu xossasidan ularni o'lchash asboblarini yasashda foyda-
laniladi. 
Harakat parametrlarini o'lchash usullari ikki asosiy guruhga ajratilishi 
mumkin. Birinchi guruhga harakatdagi obyekt bilan harakatsiz deb qabul 
qilingan tizim o'rtasidagi bevosita kontaktni amalga oshirishga asoslangan 
usullar kiradi. Kontakt (tegish) albatta mexanik bo'lishi shart emas, u optik, 
akustik, radio va boshqa usullar bilan vujudga kelishi mumkin. Bunday 
asboblarning tabiiy kirish kattaligi siljish hisoblanadi. Bu usullarning ikkinchi 
guruhi hisob boshi deb qabul qilingan qo'zg'almas tizim bilan bevosita 
kontaktni amalga oshirishni talab qilmaydi. Bu guruhdagi asboblar inersial 
deyiladi va ularning tabiiy kirish kattaligi tezlanish hisoblanadi. 
Tezliklarni va tezlanishlarni o'lchovchi asboblar velosimetr va akselo-
metrlar deyiladi; vibratsion siljishlarni o'lchovchi asboblar esa vibrometrlar 
deyiladi. 
Harakat parametrlari o'zgarish xarakteriga ko'ra, ikki asosiy sinfga 
ajratilishi mumkin: ilgarilanma (yoki aylanma) harakat parametrlari va 
tebranma harakat parametrlari. 
Deformatsiyalar va mexanik kuchlanishlarni o'lchash uchun ko'pincha 
tenzoqarshiliklar va induktiv tenzometrlardan foydalaniladi. 
Kuch, bosim va aylanuvchi (buraluvchi) momentlarni elektrik o'lchash 
usullari bir-biriga ancha o'xshash va ikki xil turga ajratilishi mumkin: tabiiy 
kirish kattaligi o'lchanayotgan kattalikning o'zi bo'lgan o'zgartirgichlardan 
foydalanishga asoslangan usullar va o'lchanayotgan kuchlarning ta'sirida 
bo'ladigan elastik elementlarning materialidagi mexanik kuchlanishlarni 
o'lchashga asoslangan usullar. 
Mexanik parametrlarni nazorat qilish uchun elektrik o'zgartkichlar 
ishlash prinsipiga ko'ra potensiometrik, tenzometrik, sig'imli, induktiv va 
boshqa turlardagi datchiklarga bo'linadi. Shularning ayrimlari bilan tanishib 
chiqamiz.