Nashriyot-matbaaijodiy uyi

7.2- §. SILJISHNI O'LCHASH 
Chiziqli va burchakli siljishlarni o'lchovchi asboblar turli xil texnologik 
jarayonlarni avtomatlashtirishda keng qo'llaniladi. 
Potensiometrik siljish o'lchagichlar oraliq X yoki burchak a bo'yicha 
siljishni o'lchaydi va elektr signalga aylantiradi. Kirish signali oraliq Xga yoki 
a burchakka siljish bo'lsa, oraliq Xyoki a dagi, kuchlanish potensiometrik 
chiquvchi signal U
chiq
bo'ladi (7.1-rasm, a, b). 
Potensiometr U kuchlanishli manbaga ulanganda, qarshilik R orqali tok 
/ o'tadi. Agar surilgich S qarshilik R bo'yicha X oraliqqa surilsa, undan 
214 

---

chiquvchi signal quyidagicha aniqlanadi: 
(7.1) 
bu yerda: 
Potensiometrning chulg'ami bir tekis o'ralgan va uni birlik oraliqlaridagi 
qarshiligi o'zgarmas bo'lsa, quyidagi tenglama o'rinli bo'ladi: 
(7.2) 
chiqish signali 
(7.3) 
„ U 
bu yerda: Л = — uzatish koeffitsiyenti, R
R
 — surilgich surilgan oraliqdagi qarshilik, 
A * 
R — potensiometrning to'la qarshiligi. 
(7.3) ifoda potensiometrik sezgichlardan chiquvchi U
chiq
kuchlanish bilan 
kiruvchi signal (surilish oralig'i) X orasida to'g'ri mutanosiblik borligini 
ko'rsatadi. 
Potensiometr chulg'amining solishtirma qarshiligi katta va issiqlik 
koeffitsiyenti juda kichik bo'lgan simlar (konstanta, manganin, nixrom va 
boshqalar) dan tayyorlanadi. 
Avtomatik tizimlarda bunday bir taktli surilish sezgichlari o'rnida, 
ko'pincha ikki taktli potensiometrik sezgichlar ham qo'llaniladi. Bu sez-
gichlarning surilgichidan olinadigan signal U
chiq
ning miqdoridan tashqari 
ishorasi ham o'zgaradi. Undagi signal o'tkazuvchi simlarning bir uchi 
potensiometr qarshiligining o'rta nuqtasi -j da ulanadi, ikkinchi uchi esa 
surilgichga ulangan bo'ladi. Agar surilgich qarshilikning o'rta nuqtasi -j da 
215 

---

tursa, potensiometrdan signal chiqmaydi (U
chiq
= 0). 
Surilgich 0 nuqtadan yuqorida bo'lganda, chi-
quvchi signal musbat (+U
chi
), pastda bo'lsa, 
manfiy (- U
chjq
) bo'ladi (7.2-rasm). 
Potensiometrik sezgichlar, ko'pincha, mashina 
va mexanizmlarning ma'lum kichik oraliqqa 
surilishini yoki burchakka burilishini o'lchash 
uchun xizmat qiladi. 
Potensiometrik sezgichlarning afzalligi ular-
ning tuzilishining soddaligi, massasi va hajm 
o'lchamlarining kichikligi, o'zgarmas va o'zga-
ruvchan tok manbalariga ulanishi mumkinligi, 
yuqori stabillikka egaligi va sozlash ishlarining 
soddaligidadir. Undagi surilma kontaktning mav-
judligi uning ishonchli ishlashi va ish muddati 
qisqarishiga sabab bo'ladi. Sezuvchanligining yuqori 
emasligi va pog'onali tavsifga egaligi bunday 
sezgichlarning asosiy kamchiligi hisoblanadi. 
Potensiometr chulg'amining reaktiv qarshiligi 
hisobga olinmaydi.