Nashriyot-matbaaijodiy uyi

4.6- §. ULTRATOVUSHLI, ISSIQLIK VA IONLI 
SARFO'LCHAGICHLAR 
Ifloslangan, tez kristallanadigan va agressiv suyuqliklar, shuningdek, 
tez o'zgaruvchan va pulslanuvchi oqimlar, ayniqsa, elektr o'tkazmay-
digan suyuqliklar sarfini o'lchashda induksion sarf o'lchagichlarni ishla-
tib bo'lmagan hollarda ultratovushli qurilmalardan foydalaniladi. Sarf 
o'lchashning ultratovushli usuli quvurga nisbatan ultratovush tezligining 
oqim tezligiga bog'liqligiga asoslangan. Tovush to'lqinining harakatdagi 
muhitda tarqalishida tovushning manbadan qabul qiluvchi qurilmaga 
yetib borish tezligi faqat tovushning tezligiga emas, balki harakat qiluv-
chi muhitning tezligiga ham bog'liq bo'ladi. Sarf o'lchashning ultra-
tovushli prinsipi shunga asoslangan. 
Agar tovush to'lqini oqim yo'nalishida harakat qilsa, ularning tezligi 
qo'shiladi, tovush oqimga qarshi yo'nalsa, tezliklar ayirmasi topiladi. Ultra-
tovushning oqim bo'yicha va unga qarshi yo'nalishdagi tezligining farqi 
oqim tezligiga, binobarin, oqayotgan suyuqlik sarfiga mutanosib. Ultra-
tovushli sarf o'lchagichlarning ishlash prinsipi quyidagilarga asoslangan: 
1) ultratovushning oqim bo'ylab va unga qarshi yo'nalishdagi vaqt tafovutini 
o'lchash; 
2) ultratovush tebranishlarining oqim bo'ylab va unga qarshi yo'na-
lishdagi tebranishlari fazalarining siljishini o'lchash; 
3) avtotebranishlar sxemasi vujudga keltiigan va shu bilan birga, oqim 
bo'ylab hamda unga qarshi yo'nalishda hosil qilingan ultratovush tebra-
nishlari chastotasining ayirmasini o'lchash. 
105 

---

Ultratovushli sarfo'lchagichlardan birining tu-
zilish sxemasi 4.9- rasmda ko'rsatilgan. Bu asbob 
ikki kanalli fazaviy sxema bo'yicha ishlaydi. Ultra-
tovushli sarfo'lchagichlar quyidagi asosiy qism-
lardan iborat: UTG — ultratovush generatorining 
ta'minlash manbayi; NO',, va N0'
2
— nurlanuvchi 
o'zgartkichlar; QP, va QP
2
— qabul qiluvchi pyezoo'z-
gartkichlar; FQ — faza o'zgartiruvchi qurilma, faza-
viy siljishlarni o'zgartkichlar kanali asimmetriyasi 
yo'li bilan bartaraf etadi; К — elektron kuchay-
tirgich, O'A — o'lchash asbobi. O'lchash asbobi sarf 
birligida darajalanadi. Pyezoelementlar sifatida, 
ko'pincha, bariy titanatdan ishlangan plastinkalar 
ishlatiladi. Pyezoelementlar kvars, titanosirkoniy, 
sopol hamda magnitostriksion bo'lishi mumkin. 
Ultratovush impulslari quvur o'qiga shunday 
burchakda yuboriladiki, ularning bir kanaldagi 
yo'nalishi oqim yo'nalishiga mos kelsin, ikkinchi kanaldagi yo'nalishi esa 
oqimga qarshi boradi. Suyuqlik harakatsiz bo'lgan paytda impulsni D 
masofaga uzatish vaqti quyidagicha: 
(4.19) 
bu yerda: т — impulsni uzatish vaqti, s; C
a
— suyuqlikdagi tovushning tarqalish 
tezligi, m/s. 
Agar suyuqlik v tezlikda harakat qilsa, yo'nalishdagi tovushning tarqalish 
tezlik komponenti v
co
Q kabi ifodalanadi. Impulsning nurlanuvchi manbalar 
orasidagi oqim yo'nalishida tarqalishi: 
(4.20) 
oqimga qarshi yo'nalishda tarqalishi: 
(4.21) 
Ikkala kanaldagi chastotalar farqi: 
(4.22) 
bu yerda: Af — chastotalar farqi, Hz; 0 — suyuqlikda to'lqinlarning tarqalish burchagi. 
Shunday qilib, suyuqlik harakatining tezligini ko'rsatuvchi chastotalar 
farqi faqat shu tezlikka bog'liq. Ultratovush sarfo'lchagichlar sarfni kontaktsiz 
106 

---

o'lchashni ta'minlaydi va boshqa usullarni qo'llab bo'lmagan hollarda 
foydalaniladi. Murakkabligi tufayli bu asboblar keng tarqalmagan. Ularning 
katta kamchiliklari: asbob ko'rsatishga o'lchanayotgan muhitning fizik-
kimyoviy xossalarining o'zgarishi hamda muhitning harorati, ultratovush 
tezligiga ta'sir etadi. Asbobning asosiy xatosi o'lchash chegarasi (7000 1/soat) 
ning ±2 % ini tashkil qiladi.