Nashriyot-matbaaijodiy uyi

5.2-§. SATHO'LCHASHNING VIZUAL VOSITALARI 
Mazkur o'lchash vositalariga o'lchov chizg'ichlari, reykalar, lotli 
ruletkalar (silindrik sterokenli) va sath o'lchovchi shishalar (oxirgisi 
ko'proq qo'llaniladi) kiradi. Sathni sath o'lchovchi shishalar yordamida 
o'lchash tutash idishlar qonuniga asoslangandir. 
Sathoichagich shishaning prinsipial sxemasini ko'rib chiqamiz (eng 
keng tarqalganligi sababli). Sxema 5.1-rasmda keltirilgan. Shisha-ko'rsatkich 
1 armatura yordamida idishning pastki va ustki qismlari bilan birlashtiriladi. 
1 trubkadagi suyuqlik meniskining holatini kuzatib, idishdagi suyuqlik 
sathining holati haqida fikr yuritiladi. Rezervuardagi va shisha trubka (nay) 
dagi suyuqlik teyaturalari farqiga bog'liq bo'lgan qo'shimcha xatolikni 
bartaraf etish uchun o'lchashdan awal satho'lchagich shishalar yuviladi. 
124 

---

Bu vazifani ventil 2 bajaradi. Mexanik mustahkamligi past bo'lganligi 
sababli satho'lchagich shishalarni uzunligi 0.5 m ortiq bo'lmaydi. 
Shuning uchun, rezervuarlarda sathni o'lchash uchun ularda bir-
birini to'ldirib turuvchi bir nechta satho'lchagich shishalar o'rnatiladi. 
Satho'lchagich shishalar 3 MPa bosimgacha va 300°C haroratgacha 
qo'llaniladi. Sathni satho'lchagich shishalar bilan o'lchashning absolut 
xatoligi ±(1—2) mm. 
Qoida bo'yicha inson kuzatayotgan qurilmalarda qo'llaniladi. 
5.3-§. QALQOVICHLI SATHO'LCHAGICHLAR 
Bu asboblar bilan idishdagi suyuqlik sathi 
o'lchanadi. Asbobning sezgir elementi — qalqovich 
suyuqlik sirtida qalqib turadi (5.2-rasmda) va 
suyuqlik sathi balandligidagi o'rni unga ta'sir 
qiladigan kuchlar muvozanatiga bog'liq bo'ladi. 
Arximed qonuniga muvofiq, qalqovich og'irligi 
uning suyuqlikka botgan hajmidagi suyuqlik 
og'irligiga teng bo'ladi. Undan tashqari, qalqovichni 
o'rab olgan suyuqlik ustidagi muhit havo bo'lmay, 
zichligi r
0
ga teng bo'lgan modda bo'lsa, unda 
qalqovich hajmidagi bu modda og'irligi ham qalqovichni pastga bosadi, 
uning suyuqlikka botishini oshiradi. Bu ikki kuchga qarshi yo'nalgan, 
qalqovichni yuqoriga ko'taradigan kuch F ni quyidagicha hisoblash mumkin: 
(5.1) 
bu yerda: p
0
— suyuqlik ustidagi muhit zichligi; g — og'irlik kuchi tezlanishi; V— qal-
qovichning hajmi; p — qalqovich botib turgan suyuqlik zichligi; x — qalqovich botgan 
qismning balandligi; S — qalqovichning ko'ndalang kesim yuzi. 
125 

---

Agar qalqovichning ko'ndalang kesimi S balandligi h bo'yicha o'zgarmas 
bo'lsa, 
(5.2) 
Suyuqlik ustidagi muhit gaz yoki havo bo'lsa, p
0
= 0 va bu holda 
(5.3) 
Qalqovichning ko'ndalang kesimi o'zgarmas bo'lsa, 
(5.4) 
Qalqovichli satho'lchagichlarda doimiy va davriy cho'kadigan (buykli) 
qalqovichlar ishlatiladi. 
Doimiy cho'kadigan qalqovichni satho'lchagichlarda qalqovichni 
yuqoriga ko'taradigan muvozanatlovchi kuch qalqovich og'irligiga teng va 
o'zgarmas bo'ladi: 
(5.5) 
Bundan foydalanib, qalqovichning suyuqlikka botgan qismining baland-
ligini topish mumkin 
(5.6) 
Bu holda kuchlar muvozanatini ta'minlaydigan 
qalqovich suyuqlik sathiga muvofiq siljiydi. 5.3-
rasmda shu prinsipga asosan ishlaydigan doimiy 
cho'kadigan qalqovichli satho'lchagich sxemasi 
ko'rsatilgan. Sanoatda qo'llaniladigan ko'pchilik 
satho'lchagichlar shu sxema asosida ishlaydi. Qal-
qovich 1 roliklar 2 yordamida muvozanatlovchi yuk 
3 bilan elastik tros (po'lat sim) orqali bog'langan. 
Yuk bilan biriktirilgan strelka shkala 4 ga muvofiq 
suyuqlik sathini ko'rsatib turadi. 
Qalqovichli satho'lchagichlar uchun, 5.3-rasmda 
trosning taranglik kuchi va roliklardagi ishqalanishni 
hisobga olgan holda, „qalqovich-tortuvchi (teskari 
yuk)" tizimning muvozanat holati quyidagi tenglama bilan yoziladi: 
(5.7) 
bu yerda: G