Научный вестник scientific journal 2017-yil, 2-son (102/1) gumanitar fanlar seriyasi tarix, Falsafa, Sotsiologiya, Iqtisodiyot

 
Вклад Мирзо Улугбека в развитии астрономии 
Аннотация. Данная статья посвешена научной школе Улугбека и её влияние на развитие 
науки  в  Центральной  Азии.  Приводятся  сведения  о  построенных  Улугбекам  мадрасе. 
Раскрывается  деятельность  известных  мударрисов-преподавателей,  кроме  того  имеется 
материал  об  обсерватории  и  ученых  которая  в  нём  творили.  На  основе  изучения  обширного 
фрактического материала анализируется аспекте научного подъема всей центральной Азии. 
32
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
Ключевые слова: медресе, мударрис, Центральная Азия, Мирзо Улугбек, обсерватория, 
астрономия,  геометрия,  медресе  Бухара,  Козизода  Румий,  Гиясиддин    ал-Коший,  тадриз, 
ханаках. 
 
Contribution of Mirzo Ulugbek in the development of astronomy 
Abstract.  This article is devoted to a scientific school of Ulugbek and its influence in 
developing of science in Central Asia. There is an information about madrasah that were built by 
Ulugbek. The activity is revealed by famous wisemen-  masters, besides there is a material about 
observatory and scholars, which were created in it. On the face of studying vast actual material is 
analyzed aspects of scientific raising of all Central Asia. 
Keywords: madrasah, teacher, Central Asia, Mirzo Ulugbek, observatory,  astronomy, 
geometry, madrasah Bukhara, Kozizoda Rumiy, Giyosiddin al-Koshiy, tadriz, khanakah. 
 
Tаriхgа nаzаr tаshlаsаk, аjdоdlаrimizdаn bizgа yuksаk mа’rifаt, ulkаn mаdаniy-mа’nаviy mеrоs 
qоlgаn,  ulаr  bugun  hаm  bеqiyos  qаdr-qimmаtgа  egа.  Islоm  Kаrimоv  tа’kidlаgаnidеk,  “Jаmiyat 
tаrаqqiyotidаgi hаr qаndаy oʻzgаrishlаr, yangiliklаr, аyniqsа, insоniyat rivоjigа kаttа turtki bеrаdigаn 
jаrаyonlаr, kаshfiyotlаr oʻz-oʻzidаn yuz bеrmаydi. Buning uchun аvvаlо аsriy аn’аnаlаr, tеgishli shаrt-
shаrоit, tаfаkkur mаktаbi, mаdаniy-mа’nаviy muhit mаvjud boʻlmоgʻi kеrаk” [1]. Аnа shundаy ezgu 
mаqsаd  vа  tаfаkkur  bilаn  yashаgаn  хаlqimiz  jаhоn  tаrаqqiyotigа  ulkаn  hissа  qoʻshgаn.  Shаrqu  -
Gʻаrbni  oʻzаrо  bоgʻlаgаn,  buyuk  sivilizаtsiyalаr  tutаshgаn  yurtimiz  hududidа  ilm-fаn,  mаdаniyat 
аzаldаn rivоjlаngаn. 
Dunyo tamadduni markazlaridan biri b
oʻlgan Markaziy Osiyoda ilm-fan rivojlanishi ancha 
qadimgi davrga borib tarqaladi va 
oʻrta asrlarda u oʻzining yuqori choʻqqisiga koʻtarildi. Oʻtmishda 
Markaziy Osiyoda juda k
oʻp davlatlar yuzaga kelgan, taraqqiy etgan va vaqti kelib oʻz oʻrnini boshqa 
bir sulolaga b
oʻshatib bergan. Yurtimiz tarixiga doir har bir davlatning taraqqiy etishi erishilgan ilm-
fan yutuqlariga bo
gʻliq. Shuning uchun ham ushbu masalani yozma manbalarga asoslanib qiyosiy 
tahlil etib 
oʻrganish dolzarb hisoblanadi.  
  Temuriylar davri Markaziy Osiyo fani va madaniyati tarixida nihoyatda muhim bosqichni  
tashkil qiladi. Mirzo Ulu
gʻbek bu davr  ilm-fani,  madaniyati va ma’rifatining yorqin vakilidir. Oʻsha 
davr tarixchisi Davlatshoh Samarqandiy 
oʻzining “Tazkirat ush-shuaro” (“Shoirlar zikri”) asarida  
“Mirzo Ulu
gʻbek handasa (geometriya) ilmida  majastiykusho erdi” [2], - deb ta’kidlaydi.  Ulugʻbek 
Qadimgi yunon olimlaridan Platon  (Aflotun), Aristotel (Arastu), Gipparx  (Ibbarxus) va Ptolemiy 
(Batlimus), Sharq olimlaridan Farobiy,  Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino va Nosiriddin Tusiylarning  
ilmiy merosidagi astronomik tushunchalar bilan tanish edi [3]. U aniq fanlardan ma’ruzalar 
oʻqigan, 
ilmiy bahslar uyushtirgan, astronomik kuzatishlar olib borgan, astronomiya, matematika va tarixga oid 
asarlar yozgan. Ulu
gʻbek ilmiy akademiyasi musulmon Sharqi madaniyati va fani tarixida nihoyatda 
muhim ahamiyat kasb etadi. Uning rahbarligida shakllangan riyoziyot (matematika) va falakiyot 
maktabi fan tarixida alohida nufuzga ega b
oʻldi [4].  
  Ulu
gʻbek oʻz saltanatida ma’rifat, fan va ta’lim ravnaqi uchun keng imkoniyatlar yaratib berdi. 
Jumladan, Buxorodagi madrasa eshigiga “Bilim olish har bir musulmon va muslimaning burchidir”, 
degan shiorining bitilganligi buning yaqqol dalilidir. Ulu
gʻbek Mavrounnahrni butun musulmon 
mamlakatlarining ilmiy markaziga aylantirishga harakat qildi. 
1417  -  yilga kelib Samarqandda yuzdan ziyod olimlar t
oʻplangan [5]. Ular orasida adiblar, 
muarrixlar, xattotlar, musavvirlar, geograflar bor edi.  Ulu
gʻbek mamlakatda fanni rivojlantirishni oʻz 
dasturiga k
oʻra amalga  oshirdi va bu yaxlit fan va ta’lim dasturi edi. Mirzo Ulugʻbek  “oʻzi va 
maslahatchilari  tamonidan ishlab chiqilgan ilmiy dasturni amalga oshirish uchun” [6] ma’lum 
obyektlarni qurishni rejalashtirgan. Chunonchi hozirgi zamon ta’biri bilan aytganda, ta’lim markazi 
b
oʻlmish madrasa laboratoriyasini [7] –  rasadxona va kutubxonalar majmui holda bunyod etish, 
dasturning asosiy elementlaridan b
oʻldi. Ayni paytda ta’lim dasturida butun  Movraunnahr hududida 
ilmiy salohiyatni k
oʻtarishdek katta gʻoyani amalga oshirish koʻzda tutilgan va shu maqsadda qator 
madrasalar barpo etildi. 
Buxoro (1417 - y.), Samarqand (1417-1420 - yy.) va 
Gʻijduvon (1433 - y.)  shaharlarida oʻsha 
davrning oliy 
oʻquv yutlari –  madrasalarining bunyod etilganligini bunga dalil qilib koʻrsatish 
mumkin. Keyinchalik Samarqandda Registon deb nom olgan joyda Ulu
gʻbekning madrasasi bilan 
33
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
yonma-yon Sherdor (1619-1636    -  yy.) va Tillakori (1647-1660  -  yy.) madrasalari barpo etildi. 
Madrasalar bunyod etish an’anasi Alisher Navoiy davrida Xurosonda ham davom etdi. Yana shuni 
alohida qayd qilish zarurki, Buxoro va Samarqand madrasalari XIX asrga  qadar 
oʻz vazifalarini 
bajarib keldi. Tarixiy manbalarga k
oʻra Samarqanddagi Ulugʻbek madrasasi ikki qavatli, toʻrt 
burchidagi  salobatli t
oʻrt gumbazli, toʻrt minorali va har bir xonasi ikkiga ajratilgan boʻlib, unda 
yuzdan ziyod tolibi ilm ta’lim olgan [8]. Madrasalarda gumanitar  va aniq fanlar y
oʻnalishida turli 
fanlar 
oʻqitilgan;  bilimga qoʻyilgan talab nihoyatda yuqori boʻlgan. Buni 1420 yili Samarqanddagi 
madrasasining ochilishida Muhammad Xavofiyning chuqur mazmunli ma’ruzasini hozir b
oʻlgan 
t
oʻqson olimdan faqat Ulugʻbek va Qozizoda Rumiylargina tushuna olganligidan ham bilsa boʻladi 
[9]. Madrasalar turli 
oʻlkalardan kelgan olimlar maskani ham boʻlgan. Unda Markaziy Osiyoning turli 
huddudlaridan kelgan tolibu  -  ilmlarga 
oʻqiladigan ma’ruzalarda bahs munozaralar uyushtirilgan va 
ilgari yashab 
oʻtgan olimlarning asarlari sharhlanib, tadqiq qilinar edi. Madrasada asosiy ma’ruzalarni 
Qozizoda Rumiy, Mirzo Ulu
gʻbek, Jamshid Koshiy, Ali Qushchi, ustoz Ismoil, Movlono  Ibrohim, 
Movlono Badriddini va boshqa olimlar 
oʻqiganlar [10].  
Ulu
gʻbek oʻzining fan va ta’lim dasturi asosida Samarqanddagi Koʻhak tepaligida oʻsha zamon 
falakiyot ilmining barcha yutuqlarini 
oʻzida mujassam etgan va oʻrta asrlar falokiyot ilmining eng 
yuqori ch
oʻqqisi namunasi boʻlgan hamda Ulugʻbek akademiyasining markazi boʻlgan ulkan 
rasadxona majmuasini bunyod qiladi. Rasadxonada yigirmaga yaqin turli astronomik jihozlar, 
kutubxona, hisobxonalar mavjud b
oʻlib, yuzga yaqin xodimlar astronomik tadqiqotlar bilan mashgʻul 
b
oʻlganlar. 
Mirzo Ulu
gʻbek 1424-1428-yillarda Samarqandda oʻz atrofida toʻplangan olimlarning bevosita 
ishtiroki bilan shahar yaqinidagi Obirahmat anhori b
oʻyida rasadxona qurdirdi. Doira shaklida bino 
qilingan bu ulkan imoratning aylanasi 47 m, balandligi 31 m b
oʻlgan. Boburning yozishicha, 
rasadxona uch qavatli b
oʻlgan. Binoning sirti koshin va sirli parchinlar bilan qoplangan [11]. Tarixiy 
manbalardan ma’lum b
oʻlishicha, bu oliy imorat xonalarining devorlarida osmon gumbazi, samoviy 
jismlar, ularning joylanishi va 
oʻzaro munosabati, sayyoralarning orbitalari, sobita (qoʻzgʻalmas) 
yulduzlar hamda dengiz va okeanlar, to
gʻ va dashtlar, iqlim mintaqalariga boʻlingan Yer kurrasi va 
hokazolar tasvirlangan. Rasadxona ichki devorlarida koinotu  -  yer kurrasining umumiy manzarasi 
tasvirlangan b
oʻlib, shu tufayli bu mavzu mahalliy aholi oʻrtasida “Naqshi jahon” [12] deb yuritilgan. 
Rasadxona qurilishida samoviy yoritgichlarni kuzatish va 
oʻrnatish borasida xizmat qiluvchi 
uning asosiy qismi – sudsi faxriy qurilmasi va uni maxsus 
oʻlchov asbob-uskunalari bilan jihozlashga 
alohida e’tibor beriladi. Sekstant 
Gʻiyosiddin Jamshid mutasaddiligida oʻrnatiladi. Samarqand 
sekstanti 
oʻsha davrda Sharqda ma’lum boʻlgan sekstantlarning eng kattasi boʻlgan. Ali Qushchi uning 
balandligi Istanbuldagi Avliyo Sofiya ibodatxonasining balandligiga (qariyib 50 m) qiyos qilgan. Ayni 
vaqtda Ulu
gʻbek rasadxonasi qoshida boy kutubxona ham tashkil etilib, unda fanning deyarli hamma 
sohalariga tegishli qariyib 
oʻn besh jild kitob saqlangan.  
Rasadxona tevaragida olimlar va xizmatchilar uchun katta kichik hujralar quriladi. Uning 
etagida esa Ulu
gʻbek oʻzi uchun Bogʻimaydon va Chinnixona chorbogʻlarini barpo etadi. Vaqt oʻtishi 
bilan hamda Markaziy Osiyoda va ayniqsa, temuriylar davlatining inqirozi tufayli ana shunday ulkan 
bino y
oʻqolib ketdi. Uni 1908 - yili rus arxeologi V.L.Vyatkin tasodifan topib oldi. U vazirga tegishli 
bir hujjatni 
oʻrganayotganida uning yerlari Ulugʻbekning rasadxonasiga borib taqalishi haqidagi 
ma’lumotga duch keladi. Keyingi arxeolog tekshirishlar hujjatning t
oʻgʻri ekanligini tasdiqlaydi.  
Arxeolog V.L.Vyatkin 1908  -  yilda Ulu
gʻbek rasadxonasining xarobalarini topib, uning 
sekstanti yerosti qismini kovlab oladi. Ulu
gʻbek rasadxonasi Movaraunnahrda oʻz  zamonasiga 
nisbatan mukammal asronomik asbob va uskunalar bilan jihozlangan oliy darajadagi ilmgohga 
aylangan edi. Rasadxonada Ulu
gʻbek bilan birga mashhur matematik va astranomlar – zamondoshlari 
oʻrtasida “Aflotunu zamon” faxriy nomini olgan Qozizoda Rumiy,  Gʻiyosiddin Jamshid Koshoniy,  
“
oʻz davrining Ptolomeyi” nomi bilan shuhrat qozongan Ali Qushchi va koʻpgina boshqa olimlar ilmiy 
kuzatishlar va tadqiqotlar olib boradilar. Demak, Ulu
gʻbek Samarqandda butun bir astranomiya 
maktabini yaratadi. Samarqandda Ulu
gʻbek  rahbarligi barpo etilgan bu ilmiy dargoh matematika, 
ayniqsa, astranomiya sohasida olamshumul ahamiyat kasb etgan natijalarga erishdi. Rasadxonada olib 
borilgan kuzatish va tadqiqotlar tufayli 1018 ta sobita (q
oʻzgʻalmas)  yulduzlarning oʻrni  va holati 
aniqlanib, ularning astarnomik jadvali tuziladi. Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq mamlakatlari b
oʻylab 
joylashgan 683 geografik punktlarning Samarqand kengligiga nisbatan koordinatalari belgilab chiqildi. 
34
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
Ulu
gʻbek maktabining erishgan eng muhim va zaruriy muvafaqqiyatlaridan biri matematika sohasida 
b
oʻldi.  
Rasadxona olimlari tomonidan uchinchi darajali yoyning algebraik tenglamasi yechilib, bir 
darajali yoyning sinusi aniqlandi. 
Oʻsha davrda aniq fanlarning rivojlanishi va shu fan sohalariga oid 
ilmiy asarlar yozilishi Ulu
gʻbek maktabi ilmiy faoliyatining asosiy yoʻnalishini belgilab berdi. 
Rasadxonada olib borilgan tadqiqotlarning natijalari asosida matematika va astranomiyaga oid bir 
qancha nodir asarlar yaratildi. Garchi bu asarlarning k
oʻpchiligi bizgacha yetib kelmagan boʻlsa-da, 
saqlanib qolgan q
oʻlyozmalar oʻsha davrda Samarqand astranomiya maktabi erishgan yutuqlarda va 
bu ilmgoh namoyandalarining  jahon astranomiya fani rivojiga q
oʻshgan ulkan hissasidan dalolat 
beradi.  
Samarqand rasadxonasida  olib borilgan k
oʻp yillik tadqiqotlarning samarasi, Sharq klassik 
astranomiyasining nazariy va amaliy masalalarini 
oʻzida mujassamlashtirgan va uni yangi dalil- 
isbotlar bilan boyitgan shoh asar –  Ulu
gʻbekning “Ziji jadidi Koʻragoniy” (“Koʻragoniyning yangi 
astranomik jadvali”) nomli kitobidir. Bu asar 1437 -  yilda yozib tugatilgan b
oʻlsa ham unga muallif 
umrining oxiriga qadar bajarilgan ilmiy tadqiqot natijalari asosida tuzatishlar va q
oʻshimchalar kiritib 
boradi.  
 “Ziji jadidi K
oʻragoniy” asosan ikki qismdan: keng muqaddima va 1018 sobita yulduzlarning 
oʻrni va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat. Asarning bosh muqaddima qismi astronomiyaning 
masalalari, Sharq xalqlaridagi yil hisobi usullari, astranomiyaning amaliyoti, sayyoralar nazariyasi 
hamda astranomiya va astralogiya masalalariga ba
gʻishlangan.  
 “Ziji jadidi K
oʻragoniy” ning ikkinchi qismi astranomiya va trigonometriyaning amaliy 
masalalariga mansub. Asarning bu qismi uchinchi darajali algebraik tenglama –  yangi original uslub 
bilan muvaffaqiyatli ravishda hal qilinib,  natijada aniqligi milliarddan bir b
oʻlgan toʻqqiz xonali 
trigonometrik jadval tuzilgan. Shuni  qayd qilish joizki, Ulu
gʻbekning astronomik jadvali oʻsha 
zamondagi shunga 
oʻxshash jadvallar orasida beqiyos darajada aniq boʻlgan. Maslan, falak al-burj 
tekisligining xatti ustuvoga o
gʻmaligi Ulugʻbek jadvalida 23 daraja 30 daqiqa 17 soniyaga teng boʻlib, 
hozirgi hisob b
oʻyicha u 23 daraja, 30 daqiqa va qirq toʻqqiz soniyani tashkil etadi. Bu ikki raqamlar 
oʻrtasidagi tafovut hammasi boʻlib, minus 32 soniyaga teng xolos. Shuningdek, Ulugʻbekning yil 
hisobini hozirgi aniq hisob-kitoblarga solishtirgudek b
oʻlsak, u bor yoʻgʻi bir daqiqayu ikki soniyaga 
farq qiladi. Bular 
oʻn beshinchi asr uchun gʻoyat yuksak aniqlik boʻlib, hozirgi zamon oʻlchovlariga 
juda yaqindir. 
“Ziji jadidi K
oʻragoniy”  uchinchi kitobining amaliy astranomiyaga oid qismida ekliptikaning 
ekvatorga o
gʻmaligi, osmon yoritgichlarining koordinatalarini aniqlash, yulduzlar va sayyoralar 
orasidagi masofalarni aniqlash kabi masalalar asoslab beriladi.    
“Ziji jadidi K
oʻragoniy”ning 120 ga yaqin forsiy va 15 dan ziyod arabiy nusxasi mavjud. 
Ulu
gʻbekning “Zij” asari tarix davomida musulmon mamlakatlarida keng tarqalib sharhlangan. 
    Ulu
gʻbek shaxsi, uning ilmiy maktabi, Samarqand ilmiy muhiti Ulugʻbekning safdoshi 
Gʻiyosiddin Jamshid al – Koshiyning otasiga yoʻllagan maktubida yorqin aks egan. Mazkur maktubda 
Ulu
gʻbekning ilmiy iqtidori, uning homiyligi va ishtirokidagi madrasa  mashgʻulotlari, rasadxona 
barpo etishda bevosita rahbarligi, ilmiy tadqiqotlarni faollashtirish, ilmiy markazni tashkil etish 
jarayonlari aniq bayon qilingan.  
Ulu
gʻbekning “Ziji jadidiy  Koʻragoniy” asaridan boshqa matematikaga oid “Bir daraja sinusni 
aniqlash  haqida risola”, astronomiyaga oid “Risolai Ulu
gʻbek” va tarixga oid  “Tarixi arba’ ulus” 
asarlari ham b
oʻlganligi ma’lum. 
Umuman Samarqand astronomik muhitida Beruniyning “Qonuni mas’udiy”, Abdurahmon 
Sufiyning “Kitob al-kabokib as-Sabita” (“Sobit yulduzlar kitobi”), Mahmud al-Cha
gʻminiyning “Al-
mulaxxas fil-hay’a” (“Qisqacha Astronomiya”), Nosiriddin at-Tusiyning  “at-Tazkirai an-Nosiriya fi 
ilm al-hay’a” (“Nosiriyning folakiyot b
oʻyicha xotiranomalari”), Qutbiddin Mahmud ibn Ma’sud 
Sheroziyning “at-Tuhfa  ash-shohiya fil-hay’a”  (“Shoh tuhfasi”), Qozizoda Rumiyning “Sharh al – 
mulaxxas fil hay’a” (“Qsqacha astronomiya sharhi”) asarlari amaldagi q
oʻllanmalar boʻlgan. 
Mirzo Ulu
gʻbekning  oʻzi yirik astronom va matematik boʻlib,  oʻz atirofidagi olimlar  bilan 
hamkorlikda ijod qilgan.  Qozizoda  Rumiy,  
Gʻiyosiddin Jamshid  Koshiy,  Ali Qushchi,  Mirim 
Chalabiy, Birjandiy, Nizomiy al-K
oʻhistoniy, Abdulqodir ibn Hasan Roʻyoniy kabi Ulugʻbek  ilmiy 
maktabi vakillari 
Oʻrta Osiyodan tashqarida ham mashhur boʻlganlar. Keyinchalik Samarqand olimlari 
35
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
Yaqin va 
Oʻrta Sharq mamlakatlari boʻylab tarqalib, u yerlarga oʻzlari bilan ilm-fan yutuqlarini olib 
borganlar. 
Abdurazzoq Samarqandaniy 
oʻzining “Matla’ sad’ayn” asarida yozishicha, Ulugʻbek va 
Shohruh  davrida Samarqand bilan bir qatorda Hirot ham Sharqning yirik ilm-fan va madaniyat 
markaziga aylangan va u Alisher Navoiy davrida gullab-yashnagan [13]. Albatta bunda eng avvalo 
Ulu
gʻbek ilmiy maktabining xizmatim beqiyos katta boʻlgan. 
Ulu
gʻbek davrida Movraunnahr va Xuroson hudududagi ijtimoiy taraqqiyot yuksak madaniy va 
ilmiy yuksalishga olib kelingan va u hozirgi fanda Renesans –  uy
gʻonish davri deb qayd etilgan. 
Ulu
gʻbekning astronomiya maktabi oʻrta asrlar va yangi zamon musulmon Sharqi va Yevropa 
astronomiyasining rivojiga munosib ta’sir k
oʻrsatadi.  
Ulu
gʻbekning davlat arbobi, buyuk olim sifatida qoldirgan ma’naviy merosi mustaqil 
mamlakatimiz yoshlari qalbida halollik, poklik, imon-e’tiqod, vatanparvarlik 
gʻoyalarining 
shakllantirishda ibrat maktabi vazifasini 
oʻtaydi. Ularning halol mehnat, goʻzallik va sevgiga boʻlgan 
munosabatlarini takomillashtirib, komil inson b
oʻlib yetishishiga yordam beraveradi, deb oʻylaymiz. 
 
Аdаbiyotlаr 
1.
 
Oʻzbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Islоm Kаrimоvning “Oʻrtааsrlаr SHаrq  аllоmаlаri vа 
mut
аfаkkirlаrining tаriхiy mеrоsi, uning zаmоnаviy sivilizаsiya rivоjidаgi rоli vааhаmiyati” 
m
аvzusidаgi хаlqarо  kоnfеrеnsiyaning оchilish mаrоsimidаgi nutqini oʻrgаnish boʻyichа oʻquv 
q
oʻllаnmа. -Tоshkеnt, 2014. 
2.
 
D
аvlаtshоh Sаmаrqаndiy. Tаzkirаt ush –  shuаrо.  Аmir Tеmur vа  Ulugʻbеk zаmоndоshlаri 
хоtirаsidа. -T., 1996. – B 10 . 
3.
 
Аhmеdоv А. Ulugʻbеk. -T., 1991. – B 49. 
4.
 
M
аtviеvskаya G.P., Sоkоlоvskаya Z.K. Ulugʻbеk. -M., 1997. – st 5 . 
5.
 
Аhmеdоv А. Oʻshа аsаr. – B 51. 
6.
 
K
еrеn L. Ulugʻbеk mаktаbi vа uning usmоnli turklаr аstrоnоmiyasigа qoʻshgаn hissаsi // Mirzо 
Ulu
gʻbеk tаvаlludining 600 yilligigа  bаgʻishlаngаn  хаlqаrо  ilmiy  аnjumаnning  mаtеriаllаri. 
Tоshkеnt – Sаmаrqаnd, 1994. – B 208 . 
7.
 
Аbdullаеv V. Nаvоiy Sаmаrqаnddа. -T., 1968. – B 58 . 
8.
 
Bаrtоld V.V. Ulugʻbеk i еgо vrеmya. Sоch. -M., 1964. St – 126.  
9.
 
Mаtviеvskаya G.P., Sоkоlоvskаya Z.K. Oʻshа аsаr.  – st 29. 
10.
 
Аhmеdоv А. Oʻshа аsаr.  – B 54. 
11.
 
Zahriddin  Muhammad  Bobur.  Boburnoma.  Nashrga  tayyorlovchi  P.Shamsiyev.  –  Toshkent: 
Yulduzcha, 1989. – B. 45. 
12.
 
Alisher Navoiy. Farhod va Shirin. – Toshkent, 1989. – B. 346-347. 
13.
 
 Abdurazzoq Samarqandiy. Matlai sa’dayn va majmai bahrayn. Fors tilidan tarjima va s
oʻzboshi 
va izohlar muallifi A.
Oʻrinboyev. 2-jild. 1 qism (1405-1429  -  yil voqealari). –  Toshkent: 
Oʻzbekiston, 2008. – B. 379-380.     
 
UDK 323.2 
 
 
FUQAROLIK JAMIYATINI SHAKLLANTIRISH VA RIVOJLANTIRISH B
OʻYICHA 
OʻZBЕKISTON TAJRIBASI FRANSIYALIK MUTAXASSISLAR NIGOHIDA 
A.X.Mamaragimov  
Samarqand davlat chet tillar instituti 
E-mail: akmal_72@ bk.ru 
 
Annotatsiya:  Ushbu maqolada 
Oʻzbеkistonda fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsеpsiyasi, 
yangilash  hamda  modеrnizatsiya  qilishning  muhim  stratеgiyasi,  barcha  sohada  kеng  koʻlamli 
islohotlar,  jumladan  davlat  hokimiyati  va  boshqaruvini  dеmokratlashtirish,  sud-huquq tizimini, 
axborot hamda s
oʻz erkinligini ta'minlash,  saylov qonunchiligini rivojlantirish, fuqarolik jamiyati 
institutlarini  shakllantirish  va  taraqqiy  toptirish,  dеmokratik  bozor  islohotlari  hamda  iqtisodiyotni 
libеrallashtirish ahamiyati ochib bеrilgan. 
Kalit  sўzlar:  Fuqarolik  jamiyati,  modеrnizatsiya,  dеmokratlashtirish,  konsеpsiya, 
libеrallashtirish, tizim islohotlar, inson huquqlari instituti. 
36
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
 
Формирование и развитие гражданского общества, опыт Узбекистана во взглядах 
французских специалистов 
Аннотация.  В  статье  освещается  концепция  по  углублению  строения  и  развития 
гражданского общества в стране модернизация системы судебно-правовых реформ, управлении 
государственной  власти,  обеспечении  информационно  и  свободы  слова  развитие  закона 
выборов,  развитие  строение  институтов  гражданского  общества  и  либерализация 
экономических а также демократичных  рыночных реформ. 
Ключевые  слова:  Гражданское  общество,  модернизация,  демократизация,  концепция, 
либерализация, система, реформы, институты по правам человека. 
 
Structure and development of civil society, experience of Uzbekistan in the views of French 
specialists  
Abstract.  This article includes the concepts of deepening structure and development of civil 
society in the country modernization system of judicial and laws reforms, control of public power, 
development of structural institutions of public society and liberalization economical and democratic 
bargaining power. 
Keywords:  Development of civil society, modernization, democratization,  concepts, 
liberalization, system, reforms, institutions of public society. 
 
Fuqarolik jamiyati  dеganda  insonlarning  oʻz iqtisodiy va siyosiy hayot shaklini erkin tanlash 
huquqini kafolatlaydigan, mafkuralar xilma-xilligi ta'minlanadigan fuqarolar davlat hokimiyati 
 
tizimining samarali ishlashini t
oʻliq nazorat qiladigan jamiyat tushuniladi [1].  
Oʻzbеkiston  Respublikasining  Birinchi  Prеzidеnti  Islom Karimov tomonidan 2010 yilning 
noyabrida  ilgari  surilgan  “Mamlakatimizda  dеmokratik  islohatlarni  yanada  chuqurlashtirish va 
fuqarolik  jamiyatini  rivojlantirish  konsеpsiyasi”  mamlakatni  yangilash  hamda  modеrnizatsiya 
qilishning  muhim  stratеgiyasi  uchun  mustahkam  poydеvor  qoʻydi. Ushbu hujjat doirasida 
Oʻzbеkistonda barcha  sohada  kеng  koʻlamli islohotlar, jumladan davlat hokimiyati va boshqaruvini 
dеmokratlashtirish,  sud-huquq tizimini, axborot hamda soʻz erkinligini ta'minlash, saylov 
qonunchiligini rivojlantirish, fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va taraqqiy toptirish, 
dеmokratik bozor islohotlari hamda iqtisodiyotni libеrallashtirish amalga oshirilmoqda[2].  
Oʻzbеkiston mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq sud-huquq tizimida islohotlar oʻtkazish, uni 
tom ma'noda inson huquqlari himoyasini kafolatlaydigan institutga aylantirish va sud hokimiyatiga 
haqiqiy m
ustaqillik bеrilishiga katta e'tibor qaratdi. Bularning natijasi oʻlaroq, 2008 - yil 1 - yanvarida 
Rеspublikada  “Xabеos  korpus”  instituti  joriy  etildi,  jinoyat  qonunchiligini  libеrallashtirish  yoʻlida 
oʻlim  jazosi  bеkor  qilindi.  Mamlakatda  dеmokratik  islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik 
jamiyatini  rivojlantirish  konsеpsiyasi  sud-huquq tizimini ham isloh etishni koʻzda tutadi. Biz 
Oʻzbеkiston Rеspublikasining mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni rivojlantirishdagi rolini shu yilning 
oʻzida oʻtkazilgan oliy darajadagi uchrashuvlar, davra suhbatlari va tadbirlarda mutaxassislar orqali 
tajriba almashdilar. 
2013  -  yil oktyabrida 
Oʻzbеkiston  fuqarolik  jamiyati  shakllanishining  monitoring  qilish 
mustaqil institutining bir guruh mutaxassislari jamoatchilik nazora
ti  va  ijtimoiy  shеriklikning 
tashkiliy-huquqiy asoslari taraqqiyoti, fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonini monitoring qilish 
usullari b
oʻyicha xorijiy amaliyotni oʻrganish maqsadida Fransiyada boʻldilar. Mazkur safar doirasida 
Parij shahrida qator amaliy uchrashuvlar 
oʻtkazilgani barobarida Oʻzbеkistonda fuqarolik jamiyatining 
rivojlanishi masalalariga ba
gʻishlangan  davra  suhbati  tashkil  qilindi.  Shuningdеk,  yurtimiz 
dеlеgatsiyasi  BMT  Mingyillik  maqsadlarini  amalga  oshirishga  nohukumat  tashkilotlarini jalb qilish 
b
oʻyicha Butunjahon forumida ham qatnashdi [3]. 
Fransiya  tashqi  ishlar  vazirligi  globallashuv,  taraqqiyoti  va  shеriklik  bosh  boshqarmasining 
fuqarolik jamiyati bilan hamkorlik missiyasi, Ye
vropada  istiqbolni  bеlgilash  va  xavfsizlik  instituti, 
milliy boshqaruv maktabi, siyosiy fanlar instituti huzuridagi siyosiy innovatsiyalar jam
gʻarmasi hamda 
xalqaro tadqiqotlar markazining ekspеrt va mutaxassislari bilan boʻlib oʻtgan uchrashuvlar chogʻida 
fuqarolik jamiyati shakllanishini monitoring qilish mustaqil instituti vakillari 
Oʻzbеkistonda  amalga 
oshirilayotgan islohotlar haqidagi ma'lumotlarni hamkasblari bilan 
oʻzaro tajriba almashdilar. Safar 
37