Научный вестник scientific journal 2017-yil, 2-son (102/1) gumanitar fanlar seriyasi tarix, Falsafa, Sotsiologiya, Iqtisodiyot

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
qayin daraxtidan, uchi esa temir va p
oʻlatdan ishlangan. Buxoro qoʻshinida “xatti nayza” deb atalgan 
nayza turi keng tarqalgan b
oʻlib, ular uzun va toʻgʻri dastali boʻlgan. Arabiston yarimorolidagi Xatti 
manzilida ishlab chiqarilgan t
oʻgʻri nayzaga qiyosan, barcha toʻgʻri dastali nayzalar shu nom bilan 
yuritilgan [14:102,163].  
Oʻq otar qurollar. Yozma manbalarda qayd etilishicha, eng asosiy jang qurollari oʻq va kamon 
b
oʻlgan. Bu davrda kamonning asosi tashqi tomondan chandir, ichki tomondan silliq muguz (xoʻkiz 
shoxi) yopishtirilgan yo
gʻochdan iborat boʻlgan. Ba’zida tutqichining oʻrtasi va oxiri suyak (dandon) 
bilan qoplangan [6:108]. Ular qattiq kamon[13:306] deb atalib, uning 
oʻqi uzoqqa otiladigan alohida, 
murakkab turi edi.  Zahiriddin Bobur Sulton Xusaynning amirlaridan biri Muhammad Sayid Urusni 
“yoyi qattiq, 
oʻqi esa uzun edi”, - deb tasvirlaydi [4:136].  
Shu bilan birga, murakkab tuzilishga ega kamonlarning turlari ham mavjud b
oʻlgan. 
Manbalarda ovda alohida, jangda alohida 
oʻqlar ishlatilishi haqida ma’lumotlar uchraydi [13:198]. 
Kamondan 
oʻq uzish nafaqat oʻt ochish qurollari paydo boʻlgunga qadar, balki undan keyin ham Oʻrta 
Osiyoda muayyan masofadan turib nishonga urishning asosiy usuli b
oʻlib kelgan.  
Kamon va 
oʻq qoʻlda koʻtarib yuriladigan oʻqotar qurollar qatorida qoʻllanishining sababi 
shundaki, ilk davrlarda t
oʻfang kamdan-kam hollarda kamondan ustunlik qilgan.Kamon va oʻqlarni 
olib yurish uchun ustalar sadoq(bu davrda zihdon [13:201] deb atalgan) yasaganlar.   
Ma’lumki, kamondan otish uchun 
oʻq uyacha (chuqurcha) vositasida ipga mustahkamlangan. 
Oʻqlar turli shaklda boʻlishi mumkin edi. Yogʻoch, poynak va qush patidan yasalgan oʻqlar keng 
tarqalgan. Yo
gʻoch  oʻqlar turli turdagi daraxtlardan tayyorlangan, jumladan,  manbalarda qayindan, 
xadang (oq qayinga 
oʻxshash qattiq daraxt, bu davrda undan oʻq va aravalar gʻildiragi yasalgan 
[11:108]) yo
gʻochidan yasalgan oʻqlar tilga olinadi [13:119]. Oʻqning uzunligi kabi unga soʻqilgan 
patlar ham turli shaklda edi. 
Oʻq uzish uchun barmoqlarga maxsus, angishvonasimon zehgirlar 
taqilgan [4:135]. “Abdullanoma” asarida, Dashti Qipchoq askarlari uch payli (uchta uyachali) 
kamondan bir kamon ipini tortish bilan uchtadan 
oʻq uzishi haqida qimmatli ma’lumotlarni keltiradi 
[14:181; 13:165]. Bunday kamonlar odatda tekistlikdagi jang qilish paytida, raqiblar hali bir-birlariga 
yaqinlashib kelmagan jarayonda q
oʻl kelgan. 
Neftga shimdirilgan matoni 
oʻqqa  oʻrash orqali yondiruvchi oʻqlar tayyorlangan. Qamal 
qilinganlar qal’a devorlaridan turib qamal qiluvchilarni 
oʻqqa tutish uchun ulardan foydalanganlar. 
Qamal qilayotganlar esa qamal qilinayotgan shaharda yon
gʻin chiqarish maqsadida yondiruvchi 
oʻqlarni otganlar. Oʻqning  oʻrtacha qancha masofaga otilishidan amalda jang oldidan qoʻshinning 
joylashgan 
oʻrnini, ba’zida esa umuman masofani aniqlash uchun ham foydalanilgan. 
Shuningdek, 
oʻq otar qurollar – taxshanlar ham qoʻllanilgan [4:47]. Lekin taxshandozlar XVI-
XVII asrlardagi harbiy t
oʻqnashuvlarning ishtirokchilari sifatida kamdan-kam hollarda tilga olinadi. 
XVI asrdan boshlab Movarounnahr hududida keng tarqalgan t
oʻfanglar yogʻoch va metall bilan 
ishlangan b
oʻlib, ular Oʻrta Osiyo hududida ishlab chiqarilmagan. Toʻfang  Oʻrta Osiyoga Eron va 
Turkiya hududlaridan keltirilgan. “Mir’otul mamolik” (mamlakatlar k
oʻzgusi) asari muallifining 
ma’lumot berishicha, Toshkent xoni Navr
oʻz Ahmadxonga Turk sultoni 300 ta miltiq bilan 
qurollangan yanicher (yangi q
oʻshin)larni yuborganligi haqida ma’lumot beradi [9:122]. Uning 
ta’kidlashicha, Buxoro  q
oʻshinlaridagi miltiqlar misdan quyilgan boʻlib, asar qahramonidan 40 ta 
temir miltiq olib q
oʻyilganligi aytiladi [9:103]. Usmonlilar imperiyasi sultonlari bilan shartnomaga 
k
oʻra, yollanma turk mashshoq (harbiy muhandis)lari Abdullaxon II (1557-1598) va  ashtarxoniylar 
davrigacha zamonaviy usulda q
oʻshinlarni jangga tayyorlash mashqlari bilan shugʻullangan, qurollar 
esa Turkiyadan keltirilgan [8: 143, 151, 242]. 
Buxoro xonligida XVI asr birinchi choragidagi k
oʻplab harbiy toʻqnashuvlarning ishtirokchisi 
va qahramoni Zahiriddin Boburning ma’lumotlariga qaraganda, 
oʻtochar qurol – toʻfang oʻsha paytda 
Bajavr (Af
gʻoniston) aholisiga ma’lum boʻlmagan. Ular bunday qurolni hech qachon koʻrishmagan va 
jang boshlanganda, t
oʻfang ovozini eshitib ham parvo qilmay, oʻqning roʻparasida turishda davom 
etganlar. Faqat t
oʻfangandozlar toʻfangdan  oʻq otib, oʻnga yaqin bajavrliklarni yer tishlatgandan 
keyingina, boshqalar dushman ochayotgan 
oʻtdan oʻz boshlarini qutqarish payiga tushadilar [4:164]. 
Af
gʻonistonning ba’zi bir joylarida toʻfang faqat 1509  -  yilda Bobur qoʻshini bilan birga paydo 
b
oʻlganligidan kelib chiqsak, mazkur oʻq otar qurol bu yerda keng tarqalmaganligi ma’lum boʻladi.  
1558 - yil Buxoroga tashrif buyurgan ingliz Antoniy Jenkinson shunday yozadi: “26 - dekabrda 
menga xon huzuriga kirish amr qilindi. Men unga rus podshohining maktubini topshirdim. Xon 
18
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
a’yonlari oldida mendan bizning milti
gʻimizdan otishga majbur etdi va oʻzi ham ulardan otib, mashq 
qildi” [3:183]. Ushbu xabardan ma’lum b
oʻladiki, mahalliy toʻfanglar Antoniy Jenkinson qoʻlidagi 
miltiqdan farq qilgan. 
XVI asrning ikkinchi yarmidan e’tiboran q
oʻlda olib yuriladigan oʻq otish qurollarini texnik 
jihatdan takomillashtirish, q
oʻshinni, shu jumladan, yollanma lashkarlarni ham qurollantirishda 
muayyan rol uynay boshladi. Jumladan, Samarqand hokimi b
oʻlib turgan shayboniy Navroʻz 
Ahmadxon (Baroqxon), shuningdek, uning 
oʻgʻli Bobo sulton qoʻshinlari tarkibida miltiqdan oʻq 
otuvchilardan tashkil topgan yollanma askarlar guruhi xizmat qilgan [8: 143, 394]. 
T
oʻfangandozlar otgan oʻq qalqon, sovut, ba’zida hatto qalqon va sovutni ham baravariga teshib 
oʻtgan.  
Manbalar tadqiq etilganda, Abdullaxon II davrida quyilgan t
oʻplarga nomlar berilganligining 
guvohi b
oʻlishimiz mumkin. Masalan, Balxdan keltirilgan “Qora bugʻa” [14:240], Movarounnahrning 
oʻlkalarida quyilgan “Oqburyo toʻpi” [8: 292], “Qubbali qozon (toʻp)”, “Jahongir qozoni”, “Qora 
bahodir qozoni” (Qora bahodirdan neft yoqib otilgan b
oʻlishi, ehtimol) singari toʻplar mavjud boʻlgan 
[13:293]. 
Muhammab ibn Arab Qata
gʻan Abdullaxon II davrida toʻp yasash va otish bilan 
shu
gʻullanadigan maxsus shaxslar haqida qimmatli ma’lumotlarni beradi. Qoʻshinda Ustod Ruhiy 
ismli t
oʻpchi harbiy muhandis boʻlib [8:328], uning boshchiligida zambaraklar yasalgan va undan 
qal’alar shturm qilingan.  Ruhiy Abdullaxonning deyarli barcha janglarida, ayniqsa, qal’alar qamalida 
oldingi safda turib, t
oʻpchiboshilik qilganligi bir necha marta eslanadi [13: 243, 256, 265, 276, 293, 
298, 306, 308 va h.k]. Muallifning voqealar bayonidan kelib chiqib fikr yuritiladigan b
oʻlsa, 1580 - 
yildan boshlab Ustod Ruhiyning janglarda ishtirok etganligi haqida birorta ma’lumot uchramaydi 
(Ustod Ruhiy 1879 yilda qal’alardan birining qamali paytida orqasidan nayza sanchilib, jarohat olgan. 
Shu jarohat natijasida Ruhiy vafot etgan b
oʻlishi, ehtimol). 1582 -  yil iyul oyida Abdullaxonning 
Sabron (Janubiy Qozo
gʻistonda) qal’asini egallash chogʻida Ustod Ruhiy (u vafot etgan edi)ning 
oʻrniga toʻpchiboshi boʻlgan Mirak yasovul alohida jonbozlik koʻrsatgan [14:84]. Shu yilning avgust 
oyida Yassi qal’asining egallanishida Qaro
gʻoziy va Jahongiriy singari toʻpchilar nomlari tilga olinadi 
[8:344]. Bundan k
oʻrinadiki, qoʻshinda harbiy muhandislar soni keyingi davrlarda koʻpayib borgan. 
Tarixiy ma’lumotlarning guvohlik berishicha, XVI asrda 
Oʻrta Osiyodagi harbiy harakatlarda 
artilleriya t
oʻpi  –  zambaraklardan foydalanilgan va mahalliy ustalarning oʻzlari zambaraklar yasay 
boshlagan. 
Boburning yozishicha, eritilgan metall mis tarnov orqali maxsus qolipga quyilgan va keyin 
sovutilgan. Ishlab chiqarish jarayoni  bir necha kunga ch
oʻzilgan: avvaliga tayyorgarlik ishlari olib 
borilgan, s
oʻng eritilgan metallni qolipga quyishgan, shundan soʻng quyilgan qurolning qotishini bir 
necha muddat (bir-ikki kun) kutishgan [4:199]. Quyish jarayoni texnologiyasini yaxshi bilmaslik va 
mukammal texnikaning y
oʻqligi ustalarga mustaqil ishlashlariga yoʻl qoʻymagan. Toʻp – otish oldidan 
stvolga zarur vaziyat yaratish va otish vaqtida otilgan 
oʻtni yutish hamda bunda vujudga keladigan 
o
gʻirlikni yerga uzatish uchun maxsus moslama (yoki aroba)ga  oʻrnatilgan [4:231]. Shu davrga 
tegishli miniatyuralarda t
oʻplar asosan toʻrt gʻildirakli va ularning gʻildiragi yogʻochdan yasalganligini 
k
oʻrish mumkin [2:121].   
T
oʻp quyuvchi ustalar rextagar  deb atalgan  [14:36]. Ish jarayonida ular yordamchi ishchi 
kuchidan foydalanishgan. XVI-XVII asrlarga oid manbalarda k
oʻrsatilishicha, Buxoroda bir necha 
rextagarlar b
oʻlgan. Rextagarlar mis va qoʻrgʻoshin qorishmasi boʻlgan bronzadan turli uy-roʻzgʻor 
buyumlarini ham yasaganlar. 
XVI asr oxirlariga kelib, artilleriya t
oʻplarini yasash nisbatan takomillasha boshladi. 
Abdullaxon II buyru
gʻi bilan, 1587 yilda Gavharshod masjidida Hirot qal’asi qamali uchun quyilgan 
har yetti t
oʻpdan biri 2-3 botmon (1 botmon taxminan 20-30 kg) ogʻirlikdagi toshni otar edi [14: 183, 
234].  XVI asr oxirlariga kelib, harbiy harakatlarda asosan mahalliy ustalar yasagan t
oʻplardan 
foydalanilgan. Yevropacha t
oʻp – faranglar kamdan-kam hollarda eslatiladi. Undan otish oʻziga xos 
qiyinchilik tu
gʻdirganligini manbalardagi ayrim voqealar sharhidan ham bilib olish mumkin. 
XVI asrning birinchi choragida t
oʻpni uni quygan ustaning oʻzi otgan. Ammo Hofiz Tanishning 
bir y
oʻla yettita toʻp quyilganligi haqidagi ma’lumoti XVI asr oxirlaridan toʻp quyadigan usta asosan, 
t
oʻp yasash bilan mashgʻul boʻlgan va faqat ayrim hollardagina oʻzi undan oʻq uzgan, degan xulosaga 
olib keladi. 
19
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
Bundan tashqari, tosh arroda deb nomlangan zambarak turi b
oʻlib, u toʻrtta  gʻildirakka 
oʻrnatilgan hamda qal’alar devorini shturm qilishda alohida ahamiyatga ega boʻlgan va oʻsha davr 
Buxoro 
oʻlchov birligi boʻyicha bir botmon (20-30 kg) toshni ota olgan [13:223]. 
Buxoroda porox ombori – doruxona b
oʻlib, u ikki qavatli hujralardan iborat edi. 1586 - yilda bu 
omborda yirik portlash sodir b
oʻlganligi haqida “Abdullanoma”da ma’lumotlar keltirilgan. Xofiz 
Tanish doruxonaga kutilmaganda 
oʻt tushib, portlash yuz bergani va dahshatli halokatlarga olib 
kelganligini tasvirlaydi. Ombor bozor yonida, gavjum joyda joylashganligi tufayli portlash vaqtida 
k
oʻplab kishilar, shu jumladan, hunarmandlarning katta qismi halok boʻlgan. Yongʻin koʻplab odamlar 
va savdo-hunarmandchilik binolarini yakson qilgan [14:211]. Shunday b
oʻlsa-da, artilleriya toʻplari 
ishlab chiqarishda muayyan siljishlar b
oʻlgan. Shu bilan birga, zarbzan, ra’d, zambarak, manjaniq, 
toshotar va boshqa avvalgi asrlarga mansub qurollar ham baravar ishlatilgan. 
Himoya aslahalari.  Yozma manbalardan ma’lum b
oʻlishicha, Buxoro xonligi jangchilarining 
deyarli hammasi qurol-aslaha va harbiy kiyim-bosh bilan ta’minlangan. Shunday b
oʻlsa-da, dastlabki 
paytlarda Movaravounnahrga endigina kirib kelgan Dashti Qipchoq askarlarining hammasida ham 
sovut va himoya kiyimlari b
oʻlmagan.  Muhammad Solihning guvohlik berishicha, shayboniy 
sultonlari lashkari safidagi sovutsiz jangchilar 
oʻz tanasini kigiz bilan oʻrab himoya qilganlar [7:89]. 
Hunarmandlar tomonidan tayyorlangan qalqonlar ham turli-tuman k
oʻrinishda, rangi ham har 
xil b
oʻlgan [14:169]. Yogʻoch qalqonlar qal’alar qamali vaqtida qoʻshin huzurida boʻlgan 
hunarmandlar tomonidan tayyorlanishi mumkin edi. Metall bilan ziynatlangan, nisbatan ishonchli 
qalqonlar ham tayyorlangan. Ularning ayrimlari chet mamlakatlardan ham keltirilgan b
oʻlib, 
manbalarda shayboniylar q
oʻshinidagi ayrim askarlar Gʻilon  qalqoni bilan himoyalangani haqida 
ma’lumotlar mavjud [14:121].   
Oʻzbekiston muzeylarida (Samarqanddagi Oʻzbekiston madaniyati davlat muzeyi, Toshkentdagi 
Oʻzbekiston tarixi davlat muzeyi)da ham, charm qoplangan yogʻoch, shuningdek, charm  va 
metallardan yasalgan qalqonlar mavjud. Charm qalqonlar k
oʻpincha rang-barang naqsh solingan xalqa 
shaklidagi metall qoplama bilan  mustahkamlangan. Charm qalqonlarning aksariyati qora rangga 
b
oʻyalgan, faqat ayrimlaridagina qizil buyoq izlari koʻzga tashlanadi. Xofiz Tanish la’l rangidagi (toʻq 
qizil) qalqonlar ham b
oʻlganligi haqida xabar beradi [13:140]. Bundan tashqari, muzeylar fondlarida 
oʻyma naqshlar bilan bezatilgan turli kattalikdagi metall qalqonlar ham mavjud boʻlib, ular XVI asrga 
mansub miniatyuralarda tasvirlangan jangchilarning qalqonini eslatadi [2: 69,79, 87, 121, 127, 131]. 
Sovut va zirhlar (jiba, sovut, javshan, baktar) jangchi tanasini 
oʻq-yoy va oʻtochar qurollardan 
himoya qilgan. Sovut metall simlardan t
oʻqilib, ichki tomoni yumshoq mato bilan qoplangan. 
Manbalarda Muhammad Shayboniy q
oʻshinining sovuti temirdan yasalganligi [12:129], 
Shayboniyxonning 
oʻzi ham sovut yasash hunariga ega boʻlganligi [7:32] va oʻzining sovuti qora 
rangda b
oʻlganligi[12:159] haqida ma’lumotlar mavjud.  
Sovutning ichidan  maxsus kamzul –  hafton kiyilgan  [12:159]. Shayboniylar q
oʻshini 
boshqalardan ajralib turishi uchun haftonlarining rangi odatda t
oʻq qizil [13:329] rangda boʻlgan. 
Sovut yoy yoki t
oʻfang  oʻqidan himoya qila olmasa-da, qilich, bolta, xanjar singari kesuvchi 
qurollarga qarshi himoya vazifasini 
oʻtagan. Yoy, toʻfang  oʻqlariga qarshi kiyiladigan javshanlar 
(temir nimcha) asosan, temir va p
oʻlatdan yasalgan [13:298].  
Oʻzbekiston tarixi davlat muzeyi fondlarida metall xalqadan qilingan, bir-biriga kiydirilgan 
sovutlar saqlangan b
oʻlib, ular kalta yengli koʻylaklardir. XVI asr miniatyuralaridagi harbiylar kiyimi 
hamda hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarishidagi mavjud an’analar muzeylarda 
saqlanayotgan sovutlarni samarqandlik ustalar tayyorlagan namunalarga juda yaqin [2: 69,79, 87, 
127], deb taxmin qilishga asos b
oʻladi. 
Shayboniylar q
oʻshinida Xitoy javshani bilan ta’minlangan askarlar ham koʻpchilikni tashkil 
qilgan [14:121]. Tana muhofazasi uchun xizmat qilgan yana bir libos – baktardir [14:280]. Baktar ham 
javshan singari temirdan yasalgan va har ikki tomoni baxmal bilan qoplangan. Shu singari zirhli 
liboslar bilan jangga kirishning ahamiyati katta b
oʻlgan. Manbalarda urushlardan birida zirhli kiyimsiz 
jangga kirilganidan ancha odam nobud b
oʻlib, koʻpchiligi yaralanganligi haqidagi ma’lumotlar mavjud 
[4:47]. Jumladan, Abdullaxon II q
oʻshinida uzoq yillar toʻpchiboshi lavozimida xizmat qilib, aksariyat 
janglardagi 
gʻalabaga hissasini qoʻshgan Ustod Ruhiy 1579 - yilgi janglardan birida “urush kiyimini 
kiymay jangga kirganligi uchun” nayza zarbidan halok b
oʻlgan [13:355]. 
20
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
Q
oʻshinda chapar (sipar) va toʻralar [13:186] ham mavjud boʻlib, ulardan mudofaa va qamal 
janglarida qalqon sifatida foydalanishgan. Chapar k
oʻpincha mudofaa janglarida foydalanilib, ular 
okop (maxsus mudofaa chuqurliklari) oldiga q
oʻyib, uning ortidan oʻq uzishga moʻljallangan va u 
k
oʻpincha simdan toʻqilgan yirik qalqon turidir. Movarounnahrda bu turdagi himoya qurollari 
Chingizxon bosqini arafasida mahalliy aholi q
oʻlida mavjud boʻlgan [1:136]. Toʻra esa odam boʻyi 
baravar b
oʻlib, u yogʻochdan yasalib, usti toʻqilgan sim bilan qoplangan qalqondir [4:68]. U qamal 
paytida mudofaachilar 
oʻqlari, otilgan tosh, gʻisht va boshqa qurollardan himoyalanib, hujumga 
oʻtishga moʻljallangan oʻziga xos himoya toʻsigʻidir.  
Askarlarning boshlarini ham metall aslaha –  dubul
gʻa himoya qilgan. Dubulgʻa turli shaklda, 
ichkarisi kigizdan tikilgan, tashqi tarafi esa temir yoki p
oʻlatdan ishlangan [13:298]. Yuqori tabaqa 
harbiylar – sarkardalar oddiy askarlarnikidan farqi sezilarli, uchi uzun, jezdan yasalgan dubul
gʻalar – 
xudlarni kiyib jangga kirganlar [13: 114, 117]. 
Qurol turlari sohiblarining qaysi tabaqaga mansubligini ham yaqqol namoyon qilgan. Jang 
vaqtida yasalgan oddiy yo
gʻoch hamda naqsh va suratlar bilan ziynatlangan qalqonlar oʻrta asrlarda 
yuqori tabaqaning turli qatlamlariga mansub namoyandalarining qurollanish belgilaridan edi [5:19]. 
Lashkar y
oʻlboshchilari jangovar otlarining tanasi zirh bilan himoya qilingan. Ular bargustvon 
(kejm) deb atalib, asosan temir simlardan t
oʻqilgan.  Bunday yopinchiqlar asosan qoʻshin 
boshliqlarining otlariga yopilgan. 
Qurol-aslahalar, odatda, mahalliy ustalar tomonidan yasalgan, shuningdek, boshqa 
mamlakatlardan ham keltirilgan. Hofiz Tanishning qayd etishicha, Darband qurol-aslahalari ortilgan 
bir necha tuya Moskvadan Buxoroga kelgan (1583) [14:119]. Yozma manbalarda XVI asr oxirida 
Samarqandda qurol-aslahalar tayyorlashga ixtisoslashgan bir qator ustalar tilga olinadi. Bolalarning 
usta hunarmandlarga shogird tushishi  munosabati bilan t
oʻzilgan “Majmuai vasoyiq” deb atalgan 
bitimlar t
oʻplamida jibatob usta va shogirdlar orasida tuzilgan shartnomalar ham mavjud. Mazkur 
bitimlardan biriga muvofiq, Mulla Temur Mulla Jonmuhammad 
oʻgʻli  oʻz ukasi Ibodullani ikki yil 
ichida yaro
gʻ-aslaha tayyorlash san’atini oʻrganishi uchun Ustoz Muhammad Moʻmin jibatobga 
shogirdlikka beradi [6:113].  
Samarqandda jibatob ustalarining faoliyati XVI asrning ikkinchi yarmida ayrim qurollarni 
ishlab chiqarish sohasida 
oʻrta osiyolik qurolsozlar ham muayyan yutuqlarga erishganligini koʻrsatadi. 
Bu hunarni 
oʻrganish uchun kishilarning ularga koʻplab shogird tushishi ham shundan dalolat beradi. 
Umuman olganda, samarqandlik  jibatoblarning mahsulotlari mahalliy aholining badavlat toifasiga 
mansub harbiylar, shuningdek, boshqa shaharlar aholisi tomonidan sotib olingan.  
Yordamchi aslahalar. Qadimdan harbiy yurishlarga chiqilganda tuyalar karvonida harbiy 
aslahalardan tashqari, jang, qamal, mudofaaga k
oʻmaklashadigan buyumlar ham doimiy ravishda olib 
yurilgan. Askarlarning 
oʻz uylaridan oylab, hatto yillab uzoqda yurishi va oʻzlari uchun maishiy 
hayotda zarur b
oʻlgan buyumlar ta’minoti oʻzlarining zimmasida boʻlgan. 
Ular harbiy aslahalardan tashqari, chodir (ularni olib yuruvchilar va tiklovchilar farroshlar deb 
yuritilgan), echki yoki q
oʻy terisidan tayyorlangan poʻstak (tagiga toʻshab yotish uchun), koʻrpa-
t
oʻshak va boshqa maishiy asboblarning maxsus qopi partol deb atalgan [4:167].  Suzishda 
foydalaniladigan sol, qal’a qamali uchun turli hajmdagi narvonlar, qop, ketmon, kurak, arra va boshqa 
buyumlar harbiylarning k
oʻchma omborida mavjud boʻlgan. Koʻchma ombor qur deb atalgan boʻlib 
[14:280], unda zahira qurollar ham b
oʻlgan. Manbalarda qurning muhofazasi uchun alohida ahamiyat 
berilganligi va uning javobgarligi qurchi yoki qurboshi deb atalgan mansab egasiga biriktirilganligi 
aytiladi [13:335]. 
Qal’alar qamal qilinishi jarayonida bel kurak (devor tagidan lahm qazish uchun), bir necha ming 
k
oʻzalar (neft toʻldirib otish yoki lahm tagiga joylab, portlatish uchun), echki va qoʻy terisidan 
qilingan sollar (daryolardan suzib 
oʻtish uchun), har xil kattalikdagi shoti (narvon –  qal’a devoriga 
chiqish uchun), pishgan 
gʻishtlar (sahrolarga tushilganda sardobalar qurish uchun), jang boshlanishi 
yoki q
oʻshinni orqaga qaytarishni ma’lum qilish vazifalarini bajaradigan musiqa asboblari (karnay, 
surnay, dovul, no
gʻora) [13:188, 231, 232, 292, 293] va boshqa yordamchi harbiy aslahalardan 
foydalanish bevosita askarlarning zimmasidagi vazifa b
oʻlgan. 
Qal’alarni qamal qilib egallash jarayonida shotilarning ahamiyati katta b
oʻlgan.  Qal’alarning 
ichki qismiga kirib olish uchun shoti va ulama narvonlardan (biri biriga ulab, uzunlashtirilgan 
narvonlar) foydalanilgan [13: 135, 346]. Har bir shoti 2-3 kishi yonma-yon chiqa oladigan darajadagi 
21
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
kenglikda b
oʻlgan [4:83]. Qoʻshinda shotilarning soni ham koʻp boʻlib, bir manbada, 60-65 shoti 
q
oʻyib, qal’a devoriga chiqilganligi aytiladi [12:143]. Bu holat qal’a devorini shiddat bilan egallash 
imkonini oshirgan. 
Q
oʻshin ortida doimiy ravishda ugʻruq  –  xon va sultonlarning oila a’zolari va ularning 
anjomlari, shuningdek, zarur zaxira ortilgan maxsus karvon yurgan b
oʻlib [14:10], ularni 
q
oʻriqlaydigan alohida harbiy qism ham mavjud boʻlgan. Ugʻruqda chodir, saroparda (xon chodiridagi 
katta parda, u chodirni ikkiga b
oʻlishda qoʻllanilgan) va xon hamda uning oilasi uchun moʻljallangan 
turli asbob-uskunalar b
oʻlgan. 
Yurish cho
gʻida duch kelinadigan daryolardan kechuv sol va gupsarlardan foydalanilgan holda 
amalga oshirilgan[14:20]. Gupsar –  damlangan mesh b
oʻlib, u koʻpincha echki terisidan qilingan. 
Qurol-aslahalar esa kigizga 
oʻralib, ot dumiga bogʻlagan holda olib oʻtilgan [14:23]. Qoʻshinda bu 
vazifaga jolabon [4:188]deb ataladigan solchi mas’ul b
oʻlgan. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, XVI asrda Buxoro xonligi q
oʻshinida harbiy qurollarning 
30 dan ortiq turi mavjud b
oʻlgan va qoʻshin toʻla-toʻkis harbiy aslahalar bilan ta’minlangan. Manbalar 
tahlili shuni k
oʻrsatadiki, askarlarning deyarli hammasida xanjar va oʻq-yoy mavjud boʻlgan hamda 
ulardan foydalanish yaxshi 
oʻzlashtirilgan. Tez-tez uyushtiriladigan shikor (ov)larda ham asosan oʻq-
yoy q
oʻllanilgan. Aynan shu davrdan boshlab xonlikda oʻtochar qurollardan foydalanish boshlandi. 
Unga qadar mavjud b
oʻlgan naftandoz, ra’dandozlarning oʻrnini toʻp va toʻfanglar egalladi. Ammo 
keyingi davrlarda (XVII-XIX) asrlar 
oʻtochar qurollar bilan bogʻliq islohotlar izchil davom ettirilmadi. 
Bunga sabab, harbiy mutaxassislarning yetishmasligi, tabiiy-aniq fanlarning kuchli rivojlanmaganligi, 
harbiylarning esa murakkab qurollardan k
oʻra,  oʻq-yoy, qilich, nayza, bolta singari an’anaviy 
qurollarni ishlatish osonligi nuqtaiy nazaridan bu qurollar yanada takomillashtirilmadi. Natijada, XIX 
asr 
oʻrtalariga kelib Rossiya imperiyasining Oʻrta Osiyoga yurishlari boshlanishida bu an’ana oʻz 
salbiy ta’sirini namoyon qildi.