Научный вестник scientific journal 2017-yil, 2-son (102/1) gumanitar fanlar seriyasi tarix, Falsafa, Sotsiologiya, Iqtisodiyot

Adabiyotlar 
1.
 
Атомалик Жувайний. Тарихи Жаҳонгушо / Турк тилидан Назарбек Раҳим таржимаси. -Т.: 
Мумтоз сўз. 2015.   
2.
 
Бобурнома.  Миниатюралар.  /  Тузувчи  ва  сўз  боши  муаллифлари  Ҳ.Сулаймон  ва 
С.Ҳасанов. -Т.: Ўқитувчи НМИУ, 2008.   
3.
 
Дженкинсон  А.  Путешествие  в  Среднюю  Азию.  1558-1560  гг.  /Перевод  с  английского 
Ю.В.  Готье  /  Английские  путешественники  в  Московском  государстве  в  XVI  в.–Л.: 
Полиграфкнига, 1937.   
4.
 
Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Тошкент: Ўқитувчи, 2008.   
5.
 
Курьилев  В.П.  Оружие  казахов  /Материальная  культура  и  хозяйство  народов  Кавказа, 
Среднёй Азии и Казахстана. Сборник МАЭЛ. 1978.  
6.
 
Мукминова Р., Агзамова Г. Ўрта Осиё хонликларида ҳарбий иш / Ўзбекистонда ҳарбий 
иш тарихидан. -Тошкент: Шарқ, 2012.   
7.
 
Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома.-Т., 1989.   
8.
 
Муҳамадиёр ибн Араб Қатаған. Мусаххир ал-Билод. Форс тилидан таржима ва изоҳлар 
муаллифи И.Бекжонов, Д.Сангирова. -Т.: Янги аср авлоди, 2009.   
9.
 
Сейди  Али  Раис.  Миръотул  мамолик.  Таржима  ва  изоҳлар  муаллифи  Ш.Зуннунова.  -
Тошкент: Ўзбекистон ССР Фанлар Академияси наштиёти, 1963.   
10.
 
Таворихи  гузида  –  Нусрат-наме.  Исследование,  критический  текст,  аннотированное 
оглавление и таблица сводных оглавлений А.М.Акрамова. -Ташкент «Фан», 1967. 
11.
 
Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара (Записки бухарского гостя). 
Перевод, предисловие и примечания Р.П. Джалиловой. –М, 1976. 
12.
 
Ғиёсиддин Хондамир. Ҳабиб ус-сияр фи ахбори афроди башар. / Форс тилидан таржима, 
кириш ва изоҳлар муаллифи И.Бекжонов. – Т.: Шарқ, 2011.   
13.
 
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий. Абдулланома. / Форс тилидан С.Мирзаев ва Ю.Ҳакимжонов 
таржимаси,  илмий  муаррир,  нашрга  тайёрловчи,  сўз  боши  ва  изоҳлар  муаллифи 
Б.Аҳмедов – Т.: Шарқ, 1-китоб, 1999.   
14.
 
Ҳофиз Таниш ал-Бухорий. Абдулланома. / Форс тилидан С.Мирзаев ва Ю.Ҳакимжонов 
таржимаси,  илмий  муаррир,  нашрга  тайёрловчи,  сўз  боши  ва  изоҳлар  муаллифи 
Б.Аҳмедов – Т.: Шарқ, 2-китоб, 2000. 
22
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
UDK: 94(575.1) A-15 
AMUDARYО BOʻLIMIDA (VILOYАTIDA) TASHKIL ETILGAN AYRIM JAZO 
ORGANLARI FAOLIYАTIGA DOIR (XX ASRNING 20-YILLARI) 
Abdullayev 
А. 
Nukus davlat pedagogika instituti 
 
Annotatsiya.  Mazkur maqolada XX asrning 20 yillarida Amudaryo b
oʻlimida  (viloyatida)  
tashkil etilgan ayrim jazo organlari haqida s
oʻz yuritiladi. Asosan Adliya xalq komissariati va viloyat 
adliya b
oʻlimi qoshida tashkil etilgan Taqsimlovchi komissiyasi hamda viloyat bol`sheviklar partiya 
tomonidan olib borilgan partiya sudlari faoliyati 
oʻrganilgan. Turkistonda, shuningdek, Amudaryo 
b
oʻlimida (viloyatida) ushbu jazo organlarining tashkil etilish jarayoni arxiv hujjatlari asosida 
oʻrganilgan. Amudaryo viloyatida sobiq mustabid tuzum olib borgan qatagʻon siyosati faktlar asosida 
ochib berilgan.  Sobiq sovet tuzumi tomonidan 
oʻlka xalqlarini boʻysundirish uchun tizimli ish olib 
borilganligi k
oʻrsatilgan.  
Kalit s
oʻzlar:Turkiston,  Amudaryo  boʻlimi, viloyat, Adliya xalq komissariati, Taqsimlovchi 
komissiyalar, partiya sudlari.  
 
О некоторых аспектах деятельности карательных органов в Амударьинском  отделе 
(
области) (20-годах ХХ века) 
Аннотация.  В  данной  статье  говорится  о  создании  и  деятельности  некоторых 
карательных органов в Амударьинском регионе в 20-х годах ХХ века. В основном изучается 
работа Распределительных комиссии, созданные при Республиканском и областном Народном 
комиссариате  юстиции,  также    Партийных  судов  партии  большевиков.  Деятельность  этих 
карательных  органов  изучена  на  основе  архивных  материалов.    Также,  раскрыта  на  основе 
фактов  репрессивная  политика  советского  режима.  Уделяется  особое  внимание  системной 
работе советской власти на местах.  
Ключевые  слова:Туркестан,  Aмударинский  отдел,  область,  Народный  комиссариат 
юстиции, распределительние комиссии, партийние судьи. 
 
About some aspects of activity of punitive bodies in Amudarya region 
( the twenties of the XX- century) 
Abstract.  The article deals with the formation and activity of some punitive bodies in 
Amudarya region in the twenties of the XX-th century. The work of distributive committee formed 
under republican and regional people’s commissariat of  justice and Party courts of Bolshevik parties 
are basically studied in the article. The activity of these punitive bodies is studied on the basis of 
archive materials. The repressive policy of the Soviet regime was disclosed on the basis of facts. A 
special attention is devoted to the systemic work of  the  Soviet power  in places. 
Keywords:  Turkestan, Amudarya region,
 
people’s  commissariat of  justice, distributive 
committee, Party courts 
 
Oʻlka tarixida XX  asrning 20- yillari mahalliy aholi uchun tahlikali, ziddiyatlarga toʻla davr 
hisoblanadi.  «Markaz»ning dekret va qarorlari asosida Amudaryo  b
oʻlimida sovet hokimiyatiga xos 
boshqaruvni takomillashtirish, aholini b
oʻysundirish, sovetcha yashashga koʻndirish uchun insonga 
qarshi jinoyatning dastlabki jazo va ayblov organlari -  Favqulodda komissiyalar, Davlat  siyosiy 
boshqarmasi, Inqilobiy tribunallar, Adliya b
oʻlimi qoshidagi Jazo boʻlimlari va uning tarkibidagi 
Taqsimlash komissiyalari, partiya sudlari, 
oʻrtoqlik sudlari hamda boshqalar tashkil etilgan. 
Ahvol shu darajaga 
уetganki, xalq sudlari va ular qoshidagi tergov komissiyalari, inqilobiy 
tribunallar va ular qoshida favqulodda komissiyalar tashkil etilishiga qaramasdan hokimiyat organlari 
hamda ayrim shaxslarning qamoqqa olishga huquqi b
oʻlmasa ham oʻzboshimchalik bilan odamlarni 
ommaviy ravishda qamoqqa olish bilan shu
gʻullangan, qamoqxonalar toʻlib ketgan[1]. 
1919 - yil 7 - fevralda Amudaryo soldat, ishchi va dehqon deputatlari Soveti Ijroiy q
oʻmitasida 
Pamshev raisligida, Chanchikov kotibligida A.Paradiyev, Grudinin, Luk`yanov, Piotrkovskiy, Zazulin, 
X.Yaugasharov ishtirokida Petro-Aleksandrovsk turmaxonasida qamalganlar sonining k
oʻpayib 
ketayotganligi, turmaxonada b
oʻsh kameralarning yoʻqligi, harbiy boʻlim gauptvaxtasi uchun – harbiy 
23
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
xizmatchilarni qamoqda saqlash uchun maxsus joy umuman 
уetishmayotganligi va bu haqda 
«Markaz»ga xabar berish zarurligi masalasi qarab chiqilgan[2].  Masala respublika darajasiga olib 
chiqilgan. 
Turkiston Respublikasi Xalq Komissarlari Sovetida[3]  1919  -  yil 12 -  mayda Adliya 
Komissariatining «Qamoqqa olishni amalga oshirish tartiblari haqida»gi Nizomi 
oʻrganilgan. 27  - 
mayda esa, Turkiston Respublikasi Sovetlarining Markaziy ijroiy q
oʻmitasining adliya boʻlimi 
b
oʻyicha 151-sonli buyrugʻi ham  ushbu masalaga bagʻishlangan.  
Ushbu buyruqda asosan Favqulodda komissiyalar, Xalq sudlari va xalq sudlari qoshidagi tergov 
komissiyalari, Inqilobiy tribunallar, shuningdek, Militsiya  tergov qilishga, ma`muriy jarima 
t
oʻlatishga yoki qamoqqa olishga ruxsat bersagina amalga oshirishi mumkinligi qayd etilgan[4].  
Ma`muriy qamoq yoki jarima undirish «ma`muriy qamoq va jarima undirish haqidagi alohida 
nizom» b
oʻyicha amalga oshirila boshlangan. Har bir qamoqqa olganlik haqida militsiya mahalliy 
deputatlar Sovetining Adliya komiss
ariatiga qamoqqa olinganlik haqidagi qaror nusхasini berish bilan 
xabar berishi kerak b
oʻlgan. Qamoqxonaga qamoqqa olingan odam  yuborilganda nima sababdan 
qamalganligi, gumon qilinayotganligi haqidagi aniq sabablari k
oʻrsatilgan qaror bilan yuborilishi 
ta`kidlangan.  Agar qaror b
oʻlmasa bironta qamoqxona odamni qamoqqa olishga haqqi yoʻqligi ham 
k
oʻrsatilgan. Yuqorida koʻrsatilgan organlar qamoqqa olish kerak boʻlgan odamni ushlagandan keyin 
2 soatdan kechiktirmay tegishli sud idorasiga barcha tegishli materiallar bilan topshirishi shartligi 
k
oʻrsatilgan. Agar qoʻlga olingan odam 24 soat ichida soʻroq qilinmasa, qamoqxona boshligʻi ushbu 
qamoqni amalga oshirgan idoraga va mahalliy adliya b
oʻlimiga zudlik bilan хabar berishga majburligi 
aytilgan[5].  
Mazkur buyruq 1919  -  yil 7 -  iyulda Amudaryo b
oʻlimining Birinchi uchastkasi xalq sudida 
oʻrganib chiqilgan[6]. Ushbu buyruqning 9 bandida «Inqilobiy tribunal va xalq sudlari barcha 
qamoqxonalardagi tartiblarning qonunan bajarilishlari shartligi k
oʻrsatilgan»[7].     
Shuningdek, Turkiston Respublikasi Adliya xalq komissariati 1921  -  yil 28 -  mayda N 13/9 
raqamli qaror va 26 paragrafdan iborat Nizomi qabul qilgan.  Unga asosan Adliya xalq komissariati va 
viloyat Adliya b
oʻlimi qoshidagi Jazo boʻlimlari tarkibida  Taqsimlovchi komissiya tashkil etilgan. 
Taqsimlovchi komissiya sud tomonidan jinoyatchilarga berilgan jazo turiga qarab qamoqxona va 
kameralarga taqsimlagan. Viloyatlardagi Jazo b
oʻlimlari qoshidagi taqsimlovchi komissiya a`zolarini 
viloyat ijroiy q
oʻmitasi tasdiqlagan[8]. 
Taqsimlovchi komissiya haftasiga bir marta majlis 
oʻtkazgan. Majlisda kamida 5 odamdan kam 
qatnashmasligi, 2/3 ovoz bilan qarorlari tasdiqlangan va 
oʻz devonxonasiga ega boʻlgan. Komissiya 
sud hukmi bilan qamalganlarning kelib chiqishi,  sharoiti, so
gʻligi va psixik holatini tekshiruvdan 
oʻtkazgan. 
T
oʻplangan faktlarga asoslanib a) umumiy qamoqxonaga; b) reformatoriyaga[9]; v) 
dehqonchilik qishloqlariga; g) sinovchi muassasaga; d) jazolash-davolash muassasalariga; e) 
qamoqxona tashqarisidagi erkinlik muassasasiga; j) alohida qamoqxonaga (izolyatorlarga), agar b, v, 
g, d, j punktlar b
oʻlmasa «alohida umumiy boʻlim» qamoqxonasida saqlangan. Agar komissiya, 
«qamoqdagi odam ta`sir  etish me`yorlari va axloq tuzatishga muhtoj emas»ligi haqida xulosa bersa 
xalq sudi yoki inqilobiy tribunalga muddatidan oldin yoki shartli muddatidan oldin qamoqdan 
chiqarish mumkinligi haqida yozma ravishda xulosa bergan. Agar mahbus sababsiz ishlashdan bosh 
tortsa shu oydan boshlab komissiya xalq sudi yoki revolyutsion tribunalga qamoq muddatini ch
oʻzish 
haqida rasmiy iltimos qilishi mumkinligi aytilgan[10].  
Sud hukmining ijrosini nazorat qilish va rahbarlik Adliya xalq komissarining ahloq tuzatish 
mehnat b
oʻlimiga yuklangan. Sud idoralari, inqilobiy tribunal va boshqa mahbus haqidagi komissiya 
qarori bilan ishni olgandan keyin 2 hafta ichida asoslangan qaror bilan yana taqsimlash komissiyasiga 
qaytargan[11].  
Taqsimlash komissiyasining reestr r
oʻyxatga olish daftari yuritilgan. Unga mahbusning 
muddatidan oldin ozod etilganligi yoki ozodlikdan mahrum etmasdan majburiy mehnatga 
yuborilganligi haqida ma`lumot yozilgan[12]. 
1922 -  yili 2 - dekabrdagi Oliy tribunalning 32243 sonli xatiga asosan qattiq yakkalab, ajratib 
q
oʻyish uchun Butunrossiya markaziy ijroiy qoʻmita roziligini olish talab qilinmasligi haqidagi 
k
oʻrsatmasidan keyin Taqsimlash komissiyasining  qarori bilan mahbusni boshqa axloqi 
24
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
tuzatilayotganlar turkumiga 
oʻtkazish mumkin boʻlgan. Ammo, qattiq yakkalab qoʻyishni bekor qilish 
masalasi faqat Markaziy taqsimlash komissiyasi ruxsatidan keyingina amalga oshirilgan[13]. 
Sud  hukmining ijrosini nazorat qilish va rahbarlik Adliya xalq komissarining axloq tuzatish 
mehnat b
oʻlimiga yuklangan. Jazolash turlariga: RSFSR hududidan ma`lum muddatga yoki muddatsiz 
badar
gʻa qilish; Qattiq yakkalab qoʻyish yoki usiz ozodlikdan mahrum qilish; Posbonlarsiz majburiy 
mehnatga jalb qilish; Shartli jazo berish; Mol mulkini t
oʻliq yoki qisman musodara qilish; Jarima 
solish; Huquqiga shikast yetkazish; Amaldan b
oʻshatish; Jamoatchilik tanbehini berish; 
Zararkunandalikka chek q
oʻyish vazifasini yuklash kabilar kirgan. 
Ma`lumotlar har oyning 5-kunidan kechikmagan holda Adliya xalq komissariati qoshidagi 
Axloq tuzatish mehnat b
oʻlimining taqsimlash komissiyasiga yuborilgan[14].  
1923 yil 23, 25 noyabrda Amudaryo viloyati sudining raisi M.E.Blinov, Batirbekova, 
Pavlushko, kotib N.Ye.Skachkova ishtirokida viloyat Taqsimlovchi komissiyasining muddatidan oldin 
qamoqdan ozod qilish yoki  qilmaslik haqidagi bayonnomalari k
oʻrib chiqilgan[15]. Sovet 
hokimiyatining har xil siyosiy jazo organlaridan tashqari, kommunistik partiya ham aholi ustidan shu 
darajada nazoratni kuchaytirganki, hatto 
oʻz sudlarini tashkil qilgan. Natijada, Amudaryo boʻlimida 
partiya sudi ham faoliyat yuritgan. Qoraqalpo
gʻiston partiya qoʻmitasi qoshida viloyat nazorat 
komissiyasi tashkil etilgan va partiya sudlari amaliyotga kiritilgan va uning faoliyati haqida muntazam 
ravishda hisobot tayyorlab, tahlil yuritgan. Partiya nazorat komissiyasining sud tizimi organlari bilan 
munosabati «yaxshi» y
oʻlga qoʻyilgan. Sud jazo organlari tomonidan partiya a`zosining ustidan jinoiy 
ish q
oʻzgʻatilsa, darhol viloyat partiya nazorat komissiyasiga oʻz xulosasi haqida xabar bergan. 
Chimboy uezdi T
oʻrtkoʻl shahridan 250 vyorst uzoqda joylashgan[16].  1923 -  yil fevraldan may 
oyigacha, ya`ni t
oʻrt oyda 7 majlisda 150 ga yaqin ish, 33 masala nazorat komissiyasi sudida qarab 
chiqilgan. Shundan bitta odam javobgarlikka tortilgan. Nazorat komissiyasi «kommunist emas 
unsurlar» bilan tizimli ravishda ish olib borgan[17]. 
1923 - yil 23 - fevralda Amudaryo viloyat-shahar kompartiyasining ijroiy byurosining majlisida 
viloyat kommunistik partiyasining nazorat komissiyasining bayonnomalari qarab chiqilgan. Bayon-
nomalarda: Qazibagarov komissiya a`zosi b
oʻla turib, odamlarni xoʻrlagani, haqoratlagani uchun uni 
markaziy nazorat komissiyasi va partiya a`zoligidan chiqarish markaziy nazorat komissiyasidan 
s
oʻralgan; Isayev «inqilobiy» tribunal tomonidan ishi yuzasidan aybdor deb topilib, qamoqqa olingan, 
uning aybi bir yoqli b
oʻlmagunicha partiya a`zoligidan vaqtincha chiqarish kerakligi aytilgan; 53-son 
bilan q
oʻzgʻatilgan «ayblov ishi» «sinfiy koʻz qarash»ga oid boʻlib, boylar va savdogarlar bilan 
yaqinlashganligi tasdiqlanmaganligi uchun partiya safida qoldirilgan va ish harakatdan 
t
oʻxtatilgan[18].  
1924  -  yil 3 -  yanvarda 
Oʻrta Osiyoning milliy-hududiy boʻlinishi masalasi koʻtarilganda, 
tashviqot mavsumida viloyat kompartiyasi q
oʻmitasining koʻrsatmasini bajarmaganligi uchun, 1922 
yildan partiya a`zosi hisoblangan Kubenov Dusunbetga qattiq hayfsan, 1919 yildan partiya a`zosi 
E.Djamankoziyevga qattiq xayfsan berilgan. 1923 yildan boshlab partiya a`zosi hisoblangan Chimboy 
ijroiy q
oʻmitasi raisi Kulimjayevning ishi nazoratda qoldirilgan[19].    
Xullas,  Amudaryo viloyat nazorat komissiyasi har oyda hisobot berib turgan. 1923 yil fevral 
oyida 5 marta sud majlisi 
oʻtkazilgan va unda jinoyatning 9 turi boʻyicha 25 masala qarab chiqilgan. 
Ular yakkahokimlik, 
oʻz lavozimidan foydalanishlik, poraxoʻrlik, aholini butun Rossiya boʻyicha 
r
oʻyxatga olish jarayonida roʻyxatga olinmay qolganlik, ya`ni tartib me`yorini buzganlar, oʻgʻrilik, 
apellyatsiya, ishga ma`suliyatsizlik bilan qarash, savdogarlik, mastlik va tartibsizlik, ma`naviy 
axloqsizlik kabilar b
oʻyicha jazolanganlar. Nazorat komissiyasi qarorlarining turlari quyidagi 
mazmunda b
oʻlgan:  vaqtincha  jinoiy ish harakatdan toʻxtatilsin; shartli ravishda partiya safidan 
chiqarilsin; shartli ravishda partiya safidan ikki oyga chiqarilsin; partiya safidan chiqarilib ishi sudga 
oshirilsin; qattiq hayfsan e`lon qilinsin; partiya safiga qayta tiklansin va aybsiz deb topilsin kabi[20] 
qarorlar bayon etilgan.  
Xulosa qilib    shuni aytish mumkinki, Sobiq sovet hokimiyati  tomonidan tashkil etilgan jazo 
organlari fuqarolarni ommaviy ravishda kamsitish, sovetlarga qarshi guruhlarni y
oʻq qilish, koʻchirish, 
badar
gʻa qilish, turmaxonalar va konslagerlar  tashkil etish kabilar bilan shugʻullangan boʻlsa, yakka 
hokim viloyat kommunistik (bol`sheviklar) partiyasi 
oʻz sudini tashkil etgan. Sovetlarning sinfiylik 
nazariyasi amalga oshirilgan.  
Adabiyotlar 
25
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
1.
 
Qoraqalpo
gʻiston Respublikasi Markaziy Davlat Arxivi. 113-jamgʻarma, 1-roʻyxat, 1-yigʻma 
jild, 1-varaq. (Bundan keyin QRMDA) 
2.
 
QRMDA. 12-jam
gʻarma, 1-roʻyxat, 32-yigʻma jild, 13-varaq; 13-yigʻma jild, 21-varaq. 
3.
 
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy Davlat Arxivi. 23-jamgʻarma, 1-roʻyxat, 144-yigʻma jild, 
422-o-varaq.  
4.
 
QRMDA. 113-jam
gʻarma, 1-roʻyxat, 1-yigʻma jild, 1-varaq. 
5.
 
QRMDA. 113-jam
gʻarma, 1-roʻyxat, 1-yigʻma jild, 1, 1-varaq orqasi. 
6.
 
QRMDA. 113-jam
gʻarma, 1-roʻyxat, 1-yigʻma jild, 3, 3-varaq orqasi. 
7.
 
QRMDA. 113-jam
gʻarma, 1-roʻyxat, 1-yigʻma jild, 3, 3-varaq orqasi. 
8.
 
QRMDA. 12-jam
gʻarma, 2-roʻyxat, 11-yigʻma jild, 2, 2-varaqning orqasi, 3-varaq.  
9.
 
Reformatoriya-  yoshlar uchun alohida axloq tuzatish b
oʻlimi. 1918-1919 yillarda faqat 11 oy 
amal  qilgan.    //  См.:    Энциклопедия.  Объед.  редакция  МВД  России,  Москва.  «Олма-
пресс», 2002.   
10.
 
QRMDA. 12-jam
gʻarma, 2-roʻyxat, 11-yigʻma jild, 2, 2-varaqning orqasi, 3-varaq.  
11.
 
QRMDA. 12-jam
gʻarma, 2-roʻyxat, 11-yigʻma jild, 2, 2-varaqning orqasi, 3-varaq. 
12.
 
QRMDA. 12-jam
gʻarma, 2-roʻyxat, 11-yigʻma jild, 9, 10-13-varaqlar. 
13.
 
QRMDA. 12-jam
gʻarma, 2-roʻyxat, 11-yigʻma jild, 6-varaq. 
14.
 
QRMDA. 12-jam
gʻarma, 2-roʻyxat, 11-yigʻma jild, 7, 9, 10-varaq. 
15.
 
QRMDA. 67-jam
gʻarma, 1-roʻyxat, 2-yigʻma jild, 6, 21-varaq. 
16.
 
Qoraqalpo
gʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesi Arxivi. 501-jamgʻarma, 2-roʻyhat, 14-yigʻma 
jild, 4-varaq. (Bundan keyin QRJKA) 
17.
 
QRJKA 501-jamg
ʻarma, 2-roʻyhat, 14-yigʻma jild, 24, 26-varaqlar. 18. QRJKA. 501-
jam
gʻarma, 2-roʻyhat, 14-yigʻma jild, 4-varaq. 
18.
 
QRJKA. 501-jam
gʻarma, 3-roʻyhat, 7-yigʻma jild, 5-varaq. 
19.
 
QRJKA. 501-jam
gʻarma, 2-roʻyhat, 14-yigʻma jild26, 27-varaqlar 
 
UDK: 351.743 
DND YOKI K
OʻNGILLI PОSBОNLAR TARIXIDAN 
Qоdirоv Q. 
Oʻzbеkistоn Milliy univеrsitеti Tarix instituti   
 
Annоtatsiya:  Mazkur  maqоlada  sobiq  Ittifоq  davrida  jinоyatchilikka  qarshi  kurash  hamda 
jamоat tartibini saqlashda militsiya оrganlariga koʻmak va yordam bеrgan koʻngilli drujinachilarning 
tarixi, оlib bоrgan ish faоliyati yoritib bеrilgan. 
Kalit  s
oʻzlar:  Тarix,  militsiya,  koʻngilli  pоsbоnlar,  jamоat  tartibini  saqlash,  hamkоrlik, 
jinоyatchilikka qarshi kurash.  
 
Из истории добровольно народных дружин ДНД 
Аннотация:  В  данной  статье  освещается  история  и  деятельность  добровольных 
народных  дружин,  оказавших  содействие  и  помощь  органам  милиции  в  борьбе  с 
преступностью и охране общественного порядка в период бывшего Союза. 
Ключевые слова: история, милиция, добровольные дружинники, охрана общественного 
порядка, сотрудничество, борьба с преступностью. 
 
From the history of public volunteer bodyguards (PVB)  
Abstract:  In this article it is illuminated the fight against crime in the period of the Soviet 
Union as well as assistance to the police in order to keep public discipline and the history and work of 
volunteer bodyguards who helped. 
Keywords:  history, police, volunteer, bodyguards, keep public discipline, cooperation, fight 
against crime. 
 
Mustaqillik yillarida 
Oʻzbеkistоnda milliy davlatchilikning jahоn andоzalariga mоs kеladigan, 
eng il
gʻоr  tajribalar  asоsida  vujudga  kеlgan  zamоnaviy  yangiliklar  amalga  оshirila  bоshlandi. 
Oʻtkazilgan islоhоtlar natijasida jamоat xavfsizligini ta’minlash bоrasida ichki ishlar idоralari qayta 
26
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
   
      TARIX 
     
 
           2017-yil, 2-son 
shakllandi  va  takоmillashdi.  Bugungi  kunda  mazkur  tizimga  jamоat  yordami  sifatida  mahalla 
pоsbоnlari biriktirildi. Umuman оlganda mazkur jarayon tarixda “koʻngilli pоsbоnlar” faоliyati bilan 
yaqin b
oʻlsada birоq, xizmat nuqtaiy nazaridan mutlaqо bоshqadir. 
K
oʻngilli  pоsbоnlar  tarixiga  nazar  tashlaydigan  boʻlsak,  1959  yil  12  fеvralda  Oʻzbеkistоn 
Kоmpartiyasi  Markaziy  Kоmitеti  va  rеspublika  Ministrlar  Sоvеti  “Ichkilikbоzlikka  qarshi  kurashni 
kuchaytirish va 
oʻtkir spirtli ichimliklar bilan savdо qilishda tartib oʻrnatish toʻgʻrisida” qarоr qabul 
qildi [2:168].  
Qarоrda  ichkilikbоzlik  qоralanib,  partiya  va  sоvеt  оrganlaridan,  jamоat  tashkilоtlari  va 
mеhnatkashlar jamоalaridan ichkilikbоzlikka qarshi tadbirlar oʻtkazish talab qilingan edi. 
Mazkur qarоr militsiya оrganlarini ichkilikbоzlikka qarshi kurash vоsitalari bilan qurоllantirdi. 
Sоbiq  KPSS  Markaziy  Kоmitеti  bilan  SSSR  Ministrlar  Sоvеti  mеhnatkashlarning  jamоat  tartibini 
muhоfaza  qilishdagi  ishtirоkining  yangi  tashkiliy  shaklini  rivоjlantirishga  har  tоmоnlama  yordam 
bеrib,  1959  -  yil 2  -  martda  “Mеhnatkashlarning  mamlakatda  jamоat  tartibini  saqlashdagi  ishtirоki 
t
oʻgʻrisida” qarоr qabul qildi [2:177]. 
Mazkur  qarоrga  asоsan,  shu  yildan  bоshlab  militsiyaga  “yordamlashish  brigadalari”  tashkil 
etilib  jinоyatchilarni  qidirib  tоpishga,  kissavurlik  va  vеlоsipеd  оlib  qоchish  kabi  hоllarga  qarshi 
kurashga, 
shuningdеk, pоrt, vоkzal, aerоpоrt, istirоhat bоgʻlari va jamоat jоylarda оmmaviy tadbirlar 
oʻtkazish  jarayonlariga  kеng  jalb  etila  bоshlandi.  Ayrim  vilоyatlarda  militsiyaga  yordamlashish 
brigadalari sоtsialistik mulkni muhоfaza qilish boʻyicha dоimiy ish оlib bоruvchi kоmissiyalar qilib 
qayta tashkil etildi. 
Ittifоqdоsh  rеspublikalarda  mahalliy  shart-sharоitlarni  e’tibоrga  оlib  turib  jamоat  tartibini 
saqlash b
oʻyicha koʻngilli halq drujinalari togʻrisida nizоmlar ishlab chiqildi [3].  
Bu  nizоmlar  mazkur  оmmaviy  jamоat  tashkilоtlarini  tashkil  etishning  va  ular  faоliyatining 
huquqiy  asоsi  boʻlib  qоldi.  Nizоmlarda  koʻngilli  xalq drujinalari ilgʻоr  ishchilar,  xizmatchilar, 
kоlzоzchilar,  studеntlar  va  pеnsiоnеrlardan  tashkil  etilishi  koʻrsatib  oʻtildi. Huquqlar buzilishining 
оldini оlish, har tоmоnlama tarbiyaviy ish оlib bоrish ular faоliyatining asоsiy mеzоni qilib bеlgilandi.  
Drujinachilar 
oʻz  xizmat vazifalarini bajarishga kirishishdan  оldin  qoʻliga “DND” 
(Dоbrоvоlnaya  narоdnaya  drujina  –  koʻngilli  xalq  drujinasi)  dеb  yozilgan  qizil  lеnta,  hamda 
k
oʻkragiga “Xalqdrujinachisi”  dеgan  nishоn  taqishardi.  Ular  jamоat  jоylarida  navbatchilik, 
k
oʻchalarda  patrullik  qildilar,  bеzоrilik,  chayqоvchilik,  nazоratsizlikka  qarshi  kurash  boʻyicha 
rеydlarda  qatnashdilar.  Mamlakat  fuqarоlarining  оsоyishta  yashashlari,  ishlashlari,  dam  оlishlariga 
x
alaqit bеrayotganlarga qarshi faоl kurash оlib bоrdilar. 
Tarixga nazar tashlab, “Halq drujinachisi” –  
dеgan  nоmga  e’tibоr  bеrilsa,  sоbiq  sоvеt 
hоkimiyati uchun qoʻlida qurоl bilan barrikadalarda rеvоlytsiоn kurash оlib bоrgan kishilardan qоlgan. 
Ittifоqda  sоvеt  hоkimiyati  oʻrnatilgan  vaqtdan  bоshlab,  tartibni  qoʻriqlashda  jamоatchilik  hamisha 
ishtirоk  etib  kеlgan.  1918-    yildayoq  fabrika  va  zavоdlarda  jamоat  tartibini ta’minlash uchun 
militsiyaga yordam k
oʻrsatish  оtryadlari  tuzila  bоshladi.  Ular  ishchi  drujinalari  dеb  atala  bоshladi. 
Kоmmunistlar,  kоmsоmоllar,  partiyasiz  ilgʻоr  ishchilar  drujinaga  kirgandilar.  Ana  shu 
jamоatchilikning ilk оtryadlari yangi davrda koʻngilli xalq drujinalari uchun namuna boʻldi. 
 
Manbalarga tayanganda 1961-1970 - 
yillarda Butunittifоq boʻyicha koʻngilli drujinachilar sоni 
14 milliоnga еtganini koʻrish mumkin [4:76].  
Birgina 1965  - 
yilda Ittifоqda 4,5 milliоnga yaqin boʻlsa, Oʻzbеkistоnda bu koʻrsatgich 4,700 
dan оrtiq koʻngilli xalq drujinasi, 110 mingdan оrtiq drujinachilar faоliyat оlib bоrganlar [5]. 
1966  -  yil 26   -
iylda  SSSR  Оliy  Sоvеt  Prеzidiumining  “Bеzоrilik  uchun  javоbgarlikni 
kuchaytirish t
oʻgʻrisida”gi Farmоni e’lоn qilindi [6].  
Mazkur  farmоndan  “Mamlakatda  jinоyat  va  tartib  buzishlarga  oʻrin boʻlmasligi hamda 
fuqarоlarning mеhnati va dam оlishiga hеch narsa halal bеrmaslik kеrak” dеgan maqsad koʻzlangan 
edi. 
Shundan s
oʻng Ittifоq va bоshqa rеspublika doʻkоnlarida spirtli ichimliklarni sоtish taqiqlandi, 
ayrim jоylarda vaqti chеgaralandi. Masalan, Tоshkеnt shahri ahоlisi оrasida ichkilikbоzlikning оldini 
оlish  maqsadida  spirtli  ichimliklarni  sоtish  vaqti  chеklab  qoʻyildi. Shunga qaramasdan 
drujinachilarning sa’yi-harakatlari bilan 1966 - 
yilning оhiriga kеlib militsiya boʻlimlariga va tibbiyot 
hu
shyorhоnalariga  kеltirilgan  shaxslar  miqdоri  ancha  kamaydi.  Kеlganlarni  esa  roʻyxatga  оlinib, 
27