Навоий кон металлургия комбинати Навоий давлат кончлик институти Кончилик факультети
Экология ва атроф муҳит муҳофазаси
Download 1.77 Mb.
|
Ахмад Эшниезов с рамкой
7.4. Экология ва атроф муҳит муҳофазасиКончилик саноати ривожланган ҳудудлар ҳавосига чанг, углерод ва азот оксидлари, олтингугурт ангидриди, сероводород ва бошқа кимёвий бирикмалар чиқиб туради. Кончиликда ҳавони ифлословчи манбалар 2 гуруҳга бўлинади: 1) Даврий манбалар- буларга портлатиш ишлари киради. Шахтадаги тоғ жинсларини қазиб олиш уларни бурғулаш-портлатиш орқали амалга оширилади. Портлатишда ажралиб чиқадиган зарарли газларнинг таркиби ва миқдори портловчи модданинг турига боғлиқ. Энг кўп миқдордаги газ тротил портлатилишидан ажралади (84,4 л/кг гача), энг кам миқдордаги газ эса зерногранулит портлатилишидан ажралади (32 л/кг гача). Ёппасига портлатишда портлатилган тоғ жинсидан иккиламчи газ ажралиш ҳодисаси кузатилади. Бунда айниқса углерод оксидлари кўп ажралади. Баъзан газ ажралиши 10-15 соатгача давом этиб, у тоғ жинсини қазиш-юклаш ишлари жараёнида янада кучаяди. 2) Доимий манбалар- буларга тоғ жинсларини портлатишдан ташқари уларни қазиб олиш ва қайтаа ишлаш билан бевосита боғлиқ бўлган барча жараёнлар киради. Тошни юклаш ва ташишда атмосферага чангдан ташқари углерод ва азот оксидлари, акролеин ва бошқа транспорт газлари чиқарилади. Тоғ жинслари одатда оғир юк кўтарувчи қудратли транспорт воситаларида ташилади. Улар ўз йўли давомида, айниқса шахтадан чиқиш йўлида, зўриқишидан ҳавога катта миқдорда чанг ва транспорт газлари чиқарадилар. Тоғ-кон ишларида асосан дизель ёқилғисида ишлайдиган транспорт воситаларидан фойдаланилиши атроф муҳитга техноген таъсирни карбюраторли машиналар ишлатилишига кўра сезиларли даражада камайтиради. Бунинг сабаби шундаки, дизель ёқилғиси созланган форсункалар орқали пуркаб берилишида унинг ёниш коэффициенти 60 % гача кўтарилади, этилланган бензиннинг ёниш коэффициенти эса 32 % дан ошмайди. Бунинг устига, бензиннинг ёнишидан муҳитга бензапирен, ис гази, қўрғошин буғи ва шу сингари кучли заҳарли газлар чиқади. Бензин таркибига этил суюқлиги билан қўшилган қўрғошин ёқилғи ёнганда буғ ҳолида ажралиб, қўрғошин бирикмаларини ҳосил қилади, уларнинг 30 % ер сиртига чўкиб, 40 % ҳавога тарқалади. Транспорт газларининг муҳитга таъсири ҳаво намлиги юқорилашган сари кучаяди. Муҳитнинг турли газ ва чанглар билан ифлосланишида айниқса майдалаш-саралаш, агромерация ва бойитиш фабрикалари, таъмирлаш корхоналари, қозонхоналар, энергетик қурилмалар, автотрактор парклари ва шунга ўхшашлар ҳам жиддий таъсир кўрсатади. Айтилганлардан ташқари тоғ-кон ишлари ҳаво бўшлиғини техник шовқин билан ҳам ифлослантиради. Карьерларда кучли шовқин ҳосил қилувчи манбалар қаторига технологик машина ва қурилмалар, транспорт воситалар каби доимий манбалар ҳамда портлатиш ишлари каби даврий манбаларни киритиш мумкин. Кончилик саноати атроф муҳитга салбий таъсир кўрсатувчи манбалар комплексидир. Ҳар қайси кончилик корхонасининг муҳитга таъсири корхона фойдаланаётган коннинг геологик ва геокимёвий хусусиятларига, конда мавжуд бўлган кимёвий элементлар ассоциясига ҳамда уни қазиб олиш ва қайта ишлашда қўлланилаётган техник воситалар ва технологик жараёнларга боғлиқ. Кўпчилик ҳолларда коннинг қоплама жинслари ҳамда фойдали қазилма остидаги тўшама жинслар таркибида симоб, қўрғошин, мишяк, рух, кадмий ва бошқа заҳарли элементлар мавжуд бўлади. Бундан ташқари, фойдали қазилма рудаларида ҳам бир неча турдаги заҳарли моддалар мавжуд бўлиб, улар конни қазиш, рудани юклаш, ташиш ва қайта ишлаш жараёнларида муҳитга тарқаладилар. Кейинги маълумотларда келтирилишича, Ўзбекистонда тоғ-кон саноати чиқиндилари (ағдармалар, шлам ва дум чиқиндилари тўпланадиган жойлар) 10 минг гектар майдонни эгаллайди. Шундай қилиб, кончилик саноатининг атроф муҳитга таъсири кўпқиррали бўлиб, мутахассислар бу таъсирни классификациялашда турлича фикр юритадилар. Япониялик олим М. Накао бундай таъсирни қуйидагича гуруҳлайди: фойдали қазилмани қазиб олиш ва шахта сувларини ер устига чиқариб ташланиши натижасида ер остида бўшлиқлар ҳосил бўлиб, ер сирти чўкиши; ер устига чиқарилган шахта сувларидан қишлоқ хўжалиги ҳамда балиқчиликнинг зарар кўриши; фойдали қазилмани қазиб олишда ҳосил бўладиган газлар таркибида учрайдиган олтингугурт оксиди ва бошқа заҳарли моддалардан қишлоқ хўжалиги ва ўрмончиликнинг зарар кўриши; кончиликда ҳосил бўладиган ағдармалар ва шахта сувлари тиндиргичларининг барча тирик жонзодлар ҳамда ер ресурсларига зарар етказиши. "Ер ости бойликлари тўғрисида" ги қонун геологик йўналишда қуйидаги талабларни қўяди: ер остини геологик ўрганиш тўлиқлигини таъминлаш; ер остини илғор геологик ўрганиш ўтказиш, фойдали қазилмаларни қазиб олиш билан боғлиқ бўлмаган мақсадларда фойдаланиш учун тақдим етиладиган минерал захиралар ёки ер ости майдонининг хусусиятларини ишончли баҳолашни таъминлаш; фойдали қазилмаларни қазиб олиш билан боғлиқ бўлмаган мақсадларда фойдаланиладиган давлат експертизаси ва минерал захираларнинг давлат ҳисоби ҳамда ер ости майдонларини ўтказиш; Бу талабларни қондириш учун минерал захираларни қидириш ва ҳисоблаш усулларини такомиллаштириш, тог ъ жинсларининг моддий таркибини ўрганиш, геологик ва технологик хариталаш ҳамда дала ишларининг муҳандислик-геологик ва гидрогеологик шароитларини башоратлашнинг илмий асосланган усулларини ишлаб чиқиш лозим. Кон муҳандислик доирасида "ер ости ресурслари тўғрисида" ги қонун талаблари ўз ичига олади: ер ости, асосий ва биргаликда учрайдиган минераллар ва боғлиқ компонентлар захиралари енг тўлиқ қазиб таъминлаш; қазиб ва минерал конларини ривожлантириш давомида асосий ва биргаликда учрайдиган минераллар ва боғлиқ компонентларини ер ости захиралари чап ишончли бухгалтерия. Бу талабларни қондириш учун фойдали қазилмалар ва ер ости бойликларини қазиб олишнинг тўлиқлиги ва сифати ошишини таъминлаш, конларни ривожлантириш учун янги ва мавжуд техника ва технологияни такомиллаштириш ишларини амалга ошириш лозим. "Минерал ресурслар тўғрисида" ги қонун технологик йўналишда қуйидаги талабларни қўяди: минерал хом ашёни қайта ишлаш технологик схемаларига қатъий риоя қилиш, ундаги фойдали компонентларни оқилона, ҳар томонлама қазиб олишни таъминлаш: қайта ишлашнинг турли босқичларида фойдали компонентларни тақсимлаш ва минерал хом ашёдан қазиб олиш даражасини ҳисобга олиш ва назорат қилиш; минерал хом ашёнинг технологик хусусиятлари ва таркибини ўрганиш, минерал хом ашёнинг қайта ишлаш технологияларини такомиллаштириш учун експериментал технологик синовлар ўтказиш; маҳсулот ва чиқиндиларни қайта ишлашнинг енг тўлиқ ишлатилиши; вақтинча фойдаланилмаган маҳсулотлар ва ишлаб чиқариш чиқиндиларини сақлаш, ҳисобга олиш ва сақлаш; Ушбу талабларни қондириш учун, биринчи навбатда, минерал хом ашёни қайта ишлаш учун мавжуд технологик жараёнларни яратиш ва такомиллаштириш, ундаги барча фойдали компонентларни енг самарали қазиб олиш имконини беради; камбағал ва балансдан ташқари рудаларни қайта ишлашга жалб қилиш, мезбон жинслар ва ишлаб чиқариш чиқиндиларини йўқ қилиш. "Ер ости ресурслари тўғрисида" ги қонун иқтисодий жиҳатдан қуйидаги талабларни белгилайди: давлат балансига захираларни етказиб беришда фойдали қазилма конининг саноат қийматини, уларни геологик ўрганишда қазиб олишнинг енг самарали ва хавфсиз усулларини аниқлаш, конларни геологик ва иқтисодий баҳолаш давлат ер ости фондининг федерал бошқарув органи томонидан белгиланган мезонлар ва талаблар асосида амалга оширилади. Бу талаблардан ташқари бозор иқтисодиётига ўтишда ер ости бойликларидан тўлиқ ва интеграциялашган фойдаланишни бошқаришнинг иқтисодий механизмини ишлаб чиқиш зарур. "Ер ости бойликлари тўғрисида" ги қонунда ер ости бойликларидан оқилона фойдаланиш бўйича ишларнинг ташкилий йўналиши доирасида тўғридан-тўғри талаблар қўйилмаган бўлса-да, бу ишлар барибир, аввало, қонун талабларининг бошқа юқорида қайд етилган соҳалар доирасида муваффақиятли бажарилишини таъминлаш учун амалга оширилиши керак. |
