Navoiy davlat konchilik instituti ashurova n. B. Atamuradov sh

10. Pulni qaysi vazifasi narxni shakllanishi bilan bog‘liq? 
A) muomala vositasi; 
B) to‘lov vositasi;
C) qiymat o‘lchovi;
D) jamg‘arma vositasi. 
Mavzuga oid ko’rgazmali materiallar 
 
10.1-rasm. Narx turlari 
Ulgurji 
narxlar
Erkin bozor 
narxlari
Dotatsiyalan
gan narx
NARX 
TURLARI
Nufuzli narx
Demping 
narx
Chakana 
narxlar
Qatiy va o`zga-
ruvchan narxlar
Chegaralang
an narxlar

---

186 
 
10.2-rasm. Narx o’zgarishiga bog’liq omillar 
 
10.3-rasm. Narxning asosiy vazifalari 
NARX
Tovar ishlab 
chiqarishdagi 
ijtimoiy-
zaruriy sarflar
Tovar yoki 
xizmatlar 
nafliligi
Raqobat 
kurashlari
Xaridorlar 
didi
Davlatning 
iqtisodiy 
siyosati
Talab va taklif 
nisbatlari
Turli xil 
to`g`ri soliqlar
NARXNING ASOSIY VAZIFALARI
Muvozanatlik
ni ta'minlash
Qiymatni 
hisoblash
Raqobat 
vositasi
Tartibga 
solish
Ijtimoiy 
himoyalash

---

187 
1 1 - m a v z u . S a n o a t k o r x o n a l a r i m e n e j m e n t i n i n g
t a s h k i l i y t u z i l i s h i  
Mavzuning maqsadi:
Talabalarda menejmentninig tashkiliy tuzilishi, 
tashkiliy tuzilmalar turlari va tashkiliy tuzilmalarni loyihalashtirish kabilarni asosiy 
tayanch so’z va iboralar hamda masalalar, muammoli savollar orqali bilim va 
ko’nikmasini shakllantirishga ko’maklashishdan iborat. 
 
11.1. Menejmentning tashkiliy tuzilishi haqida tushuncha 
Menejmentning tashkiliy tuzilishi deganda boshqaruv bo’g’inlari va 
bosqichlari miqdori va tarkibi tushuniladi. Menejment tashkiliy tuzilishining oddiy 
va tushunarli bo’lishi uning ish qobiliyati yuqori bo’lishini kafolatlaydi, ya’ni 
boshqaruv tashkiliy tuzilmasida bosqich va bo’g’inlar qancha kam bo’lsa, boshqaruv 
shunchalik samarali bo’ladi. 
Boshqaruv bo’g’inlari - bu bitta yoki bir-qancha vazifalarni bajaruvchi 
mustaqil tarkibiy unsurlardir. Тuzilma elementlari, ularning bo’linmalari va 
boshqaruv apparatida ishlovchilardir. 
Boshqaruv bosqichlari - bu boshqarish biror darajasidagi ma’lum bo’g’inlar 
yig’indisidir. Shu belgisiga ko’ra boshqaruvning tashkiliy tuzilmalari - ko’p 
bosqichli (ko’p bo’g’inli), uch, ikki bosqichli (bo’g’inli) bo’ladi. Bosqichlar va 
bo’g’inlar o’rtasidagi aloqa vertikal va gorizontal bo’lishi mumkin. Vertikal 
bo’g’inlar rahbarlarning ularga buysunuvchilar o’rtasidagi munosabatlarni, 
gorizontal aloqalar boshqaruvning teng huquqli bo’g’in va unsurlari o’rtasidagi 
munosabatlarni bildiradi. 
Iqtisodiyoti boshqaruv tashkilotlari yuqori, quyi, teng huquqli tashkilotlarga 
bo’linadi. Yuqori tashkilotlar respublika va tarmoq boshqaruv tashkilotlariga 
ajratiladi. 
Umumdavlat boshqaruv tashkilotlari ishlab chiqarishning turli tarmoqlarini 
birlashtiradilar. Umumdavlat boshqaruv tashkilotlari Respublika Konstitutsiyasiga 
asoslangan holda faoliyat yuritadi. 

---

188 
Хalq xo’jaligini boshqarishning umumdavlat tashkilotlari qonun chiqaruvchi, 
ijro etuvchi va sud tashkilotlariga bo’linadi. Qonun chiqaruvchi oliy tashkilot - 
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisidir. U xo’jalik faoliyatini tartibga soluvchi 
qonun, qonuniy aktlarni tasdiqlaydi. Davlat rejalari va byudjetining bajarilishi 
haqida hisobotni muhokama qilib tasdiqlaydi, iqtisodiyotni boshqarishning ijroiya 
tashkilotlarini shakllantiradi. 
Хalq xo’jaligini boshqarishning ijroiya tashkilotlariga umumiy, tarmoq va 
maxsus vakolatga ega tashkilotlar kiradi. Umumiy vakolatga ega ijroiya 
tashkilotlariga O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi, Qoraqalpog’iston 
Respublikasi Vazirlar mahkamasi va xokimiyatlar kiradi. Maxsus vakolatli 
tashkilotlar tarmoqlararo xususiyatga ega vazifalarni bajaradilar. Ular qatoriga 
Davlat qo’mitalarini kiritish mumkin. 
Umumdavlat boshqaruvi tashkilotlarining asosiy vazifalari: FТТning asosiy 
yo’nalishlarini belgilash, tabiiy muhitni muhofaza qilish, pul va kredit tizimiga 
rahbarlik qilish, soliq va daromadlarni belgilash, hisob va statistikani tashkil etish, 
narx, tariflar belgilash, xalq xo’jaligi tarmoqlariga rahbarlik qilish kiradi. 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining doimiy ish yurituvchi 
tashkilotlari faoliyati tarmoqlararo ilmiy-texnikaviy ishlarga rahbarlik qilish, fan-
texnika sohasida tanlov, ko’ngilli asosda ishlarni tashkil etish kabi vazifalarni 
bajaradi.
Respublika tovar birjalarining asosiy vazifasi korxonalar bilan hamkorlikda 
mintaqada moddiy texnikaviy ta’minotning barqaror va samarali tizimini tashkil 
etish, iste’molli va ishlab chiqaruvchilar o’rtasida barqaror mintaqaviy aloqalarni 
o’rnatish, mahsulot yetkazib berishni nazorat qilish, korxonalarga ularni moddiy 
texnikaviy ta’minlashda ko’mak berishdan iboratdir. Moddiy-texnikaviy ta’minot 
tashkilotlari xo’jalik hisobi asosida ishlab chiqarish vositalarini sotishning ko’p 
tarmoqli savdoni ta’minlash va moddiy resurslardan maqbul foydalanishga rahbarlik 
qiladilar. 
Moliya vazirligi va uning joylardagi tashkilotlari davlat va korxonalar 
manfaatlarini himoya etishga asoslangan butunlay yangi moliyaviy siyosatni amalga 

---

189 
oshiradi, xo’jalik yuritish samaradorligini so’m bilan nazorat etishni ta’minlaydi, 
shirkat va individual mehnat faoliyatini moliya-kredit vositasida tartibga solish 
bo’yicha choralarni belgilaydi, aholi daromadlaridan soliq olish, bozor 
iqtisodiyotiga mos ish usullari va shakllarini joriy etadi, byudjet tashkilotlari 
faoliyatini moliyalashtirish tizimini o’zgartiradi, uni iqtisodiy meyor va normativlar 
asosida tashkil etadi, ish sifatini oshirishni iqtisodiy rag’batlantirish va ajratilgan 
mablag’lardan maqbul ravishda foydalanishni iqtisodiy rag’batlantirish usullarini 
keng qo’llashni ta’minlaydi. 
Respublika Markaziy banki iqtisodiyotdagi barcha kredit va hisob-kitob 
munosabatlarini tashkil etuvchi va tartibga soluvchi bosh bankdir. 
Тijorat banklari tizimi faoliyati to’liq xo’jalik hisobi va o’z-o’zini moliya 
bilan ta’minlashi asosiga o’tkaziladi. 
Mehnat va ijtimoiy masalalar bilan shug’ullanuvchi davlat tashkilotlari va 
ularning joylardagi bo’linmalari tuli bandlikni, band bo’lmagan mehnat resurslarini 
qayta tayyorlash va kasb urgatish, kadrlarga bo’lgan talabni qondirishni 
ta’minlaydilar. 
Respublika vazirliklari respublika hududidagi konsernlar tarmoqlarni 
boshqarishni amalga oshiradilar. Тarmoqni boshqarish tizimiga yakka rahbarlik 
asosida ish yurituvchi vazir boshchilik qiladi. U qo’l ostidagi vazirlik va unga 
qarashli korxonalar faoliyatiga shaxsan javobgardir. 
Хar bir vazirlikda vazir tarmoqni boshqarishning muhim masalalarini 
kollegial ravishda ko’rib chiqish v amalga oshirishga imkon beruvchi maslahat 
tashkilotlari tashkil etiladi. Bosh maslahat beruvchi tashkilot - kollegiya bo’lib, 
uning tarkibiga vazir o’rinbosarlari, boshqarma boshliqlari, korxonalar rahbarlari 
kiradi. 
Хalq xo’jaligi tarmog’i tarkibida xam davlat, xam xususiy korxona, firma, 
aksioner jamiyatlari faoliyat yuritadi. Korxona, firma, aksionerlar jamiyatlari (AJ) 
fan-texnika salohiyatidagi samarali foydalanish, ishlab chiqarishni kooperatsiyalash 
va uyg’unlashtirish va uyg’unlashtirish asosida mahsulot ishlab chiqarish maqsadida 
tashkil etiladi. Ular xo’jalik hisobi asosida sanoat, qurilish, transport, savdo va 

---

190 
boshqa sohalarda faoliyat yurituvchi tarkibiy qismlardan tashkil topadi. Тarkibiy 
qism bankda alohida balans va hisob raqamiga ega bo’lishi va ijara pudrati bo’yicha, 
xususiy sohada ish yuritishi mumkin. 
Korxona, firma, AJ tarkibiy birlikka qarashli asosiy fond va mablag’larni 
biriktiradi, ichki xo’jalik munosabatlarini amalga oshirish, tarkibiy birliklar 
o’rtasidagi munozaralarni xal etish, shuningdek, ular o’z majburiyatlari bo’yicha 
javobgarlik tartibini belgilaydilar. Тarkibiy birlik qonunda belgilangan huquqlari 
doirasida unga biriktirilgan mulkni tasarruf etadi, firma, AJ nomidan boshqa 
tashkilotlar bilan shartnomalar tuzadilar. Korxona, firma, AJ tarkibiy birlikka o’z 
nomidan shartnoma tuzish va bu shartnoma bo’yicha javobgar bo’lish huquqini 
beradi. 
Korxonani boshqarish “Korxona to’g’risida”gi qonunga asosan amalga 
oshiriladi. Bu qonunda ko’zda tutilgan tamoyillardan biri butun jamoaning hamda 
uning tashkilotlari muhim qarorlarni qabul qilish va uni bajarishni nazorat qilishda 
ishtirok etish yo’li bilan amalga oshiriladigan o’z-o’zini boshqarish tamoyilidir.