Navoiy davlat pedagogika instituti umumiy pedagogika va psixologiya kafedrasi umumiy pedagogika

Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida didaktik qarashlar.
Qoraxoniylar hukmronligi davrida yaratilgan ta’limiy-ahloqiy asarlardan yana biri Ahmad Yugnakiyning “Hibat-ul-haqoyiq” (“Haqiqatlar armug’oni”) asaridir. Asar mazmunini ham mazkur davrning ijtimoiy-siyosiy, diniy, axloqiy hamda iqtisodiy masalalar, ularning o’ziga xos xususiyatlari, shuningdek, kishilar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlar mohiyati borasidagi qarashlar tashkil etadi.
“Hibat ul-haqoyiq” asari To’g’rul qilich Sipohsolorbekning nomiga atab yozilgan. Asarning yozilgan vaqti taxminan XII asr boshlariga to’g’ri kelishi alohida ta’kidlanadi¹.
Ahmad Yugnakiyning hayoti va faoliyati borasida ma’lumot beruvchi manbalar juda kam. Mavjud ma’lumotlar ham asar mazmunidan keltirilgan dalillardangina iborat.
Alloma “Hibat ul-haqoyiq” asarining so’ngida o’zi haqida quyidagi ma’lumotlarni bayon etadi:
Adib Ahmad otim, adab, pand so’zim,
So’zum munda qolur, borur bo’ o’zim.
Adibning yeri oti Yugnak erur,
Safoliq ajab yer ko’ngullar yorur.
Otasi oti Mahmud Yugnakiy,
Adib Ahmad o’g’li, yo’q ul hech shakli.
Yuqorida keltirilgan misralar mazmunidan “Hibat ul-haqoyiq” asarining muallifi Ahmad, otasining ismi Mahmud ekanligi, shuningdek, adib Yugnak nomli maskanda tavallud topganligi anglanadi. «Yugnak» nomli manzil (shahar yoki qishloq)ning qayerda joylashganligi to’g’risida aniq ma’lumotga ega emasmiz. Bu xususida Ahmad Yugnakiy va uning asari mohiyati yuzasidan tadqiqotlar olib borgan olimlar bir qator fikrlarni ilgari suradilar. Chunonchi, ye.E.Bertelsning fikricha, ushbu maskan Farg’ona vodiysida mavjud bo’lgan bo’lsa, V.V.Bartoldning nuqtai nazariga ko’ra, bu manzil Samarqand viloyati hududlarida joylashgan tumanlardan biriga tegishlidir.
Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asari yuzasidan tadqiqot olib borgan hamda mazkur asarni nashrga tayyorlagan olim Q.Mahmudov tarixiy manbalar, xususan, Ibn Xavqal va Arat Rahmatiy Ibnul Yaqub tomonidan yaratilgan asarlarda bayon etilgan fikrlarga tayangan holda «Yugnak» so’zi qadimda «Arnoq», «Arnak» kabi shakllarda ham yozilganligi, Arnoq va Arnak nomli maskan Samarqand shahri yaqinida joylashgan bir qatorda qayd etilganligini ishonch bilan ta’kidlaydi.
Bizga qadar asarning beshta nusxasi yetib kelgan. Ulardan uchtasi to’liq holda saqlanib qolgan bo’lsa, qolgan ikki nusxasida esa ayrim parchalargina saqlangan. Asarning to’liq holda saqlangan nusxalari XY va XIY asrlarda Hirot va Istambul shaharlarida Abdurazzoq Baxshi tomonidan ko’chirilgan. Asarning Istambul nusxasida ko’chirilgan sana sifatida 1480 yil qayd etilgan. Ayni vaqtda asarning to’liq nusxalari Turkiya davlatida joylashgan kutubxonalarda, to’liq bo’lmagan nusxasi esa Berlin shahrining kutubxonalaridan birida saqlanadi.
Asar 1915-1916 hamda 1925 yillarda Istambul shahrida Najib Osim tomonidan chop etilgan. Aynan mana shu nashr asosida 1951 yilda Arat Rahmatiy tomonidan ham nashr qilingan. “Hibat ul-haqoyiq” asari yuqori darajada badiiy, filologik hamda pedagogik qiymatga ega bo’lganligi bois keyingi yillarda ham uni qayta nashr etilishiga nisbatan ehtiyoj yuzaga keldi. Ana shu ehtiyojning samarasi sifatida 1971-1972 yillarda Q.Mahmudovning sa’yi-harakatlari tufayli Toshkent shahrida, 1980 yilda Pekin shahrida hamda 1984 yilda Olmaota shaharlarida chop etilgan.
Ahmad Yugnakiyning mazkur asari bir oz qisqartirilgan holda 1986-1987 yillarda Toshkent shahrida, ayrim to’plamlar tarkibida nashrdan chiqarildi.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asari kabi Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asari ham Qoraxoniylar hukmronligi davrida mamlakatning ma’naviy hayot darajasini ko’tarishga ulush qo’shish maqsadida yozilgan. Asar mazmun jihatidan didaktik xarakterga ega. Asarning mundarijasi ana shundan darak beradi.
Asar o’n to’rt bobdan iborat bo’lib, mazkur boblar o’zida 256 bayt hamda 512 misrani mujassam etgan. Dostonning dastlabki to’rt bobi an’anaga ko’ra muqaddima bo’lib, beshinchi hamda o’n to’rtinchi boblarda asosiy g’oyalar ifoda etiladi. Mazkur boblarda asosan bilimning ahamiyati, jaholatning zarari, til odobi, dunyoning foniyligi, saxovat, kamtarlik, baxillik hamda insonlarga xos bo’lgan boshqa xislatlar, ularning xususiyatlari borasida so’z yuritiladi.
Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarida ham markaziy o’rinni inson shaxsi, uning ma’naviy-axloqiy qiyofasi, shuningdek, shaxsni kamolotga etishuvini ta’minlash masalasi turadi. “Hibat ul-haqoyiq” asarining birinchi bobidayoq ilm manfaati, ilmsizlik va jaholatning zarari haqida fikr bildiriladi. Ilmli va ilmsiz kishini bir-biri bilan taqqoslash asosida ilm-ma’rifatning afzalligi, uning inson uchun qay darajada foydali ekanligini ochib berar ekan, Ahmad Yugnakiy bilimli insonni qimatbaho dinorga, bilimsiz kishini esa qimmatsiz ilikka o’xshatib, er kishining ko’rki aql, deya ta’kidlaydi. Ilmli inson o’z ilmi bilan mashhur bo’lib, nomi o’chmagani holda, ilmsiz kishi garchi tirik bo’lsada, nomi o’lik ekanligini e’tirof etadi. Alloma bilim egallash kishini yuksaklarga ko’tarsa, ilmsizlik tubanlikka tomon yetaklashiga alohida urg’u beradi. Bu boradagi fikr quyidagi misralarda o’zining yorqin ifodasini topgan:
Bilik birla bili(i) nur saodat yo’li,
Bilik bil saodat yo’lini bula.
(Bilim bilan saodat yo’li ochiladi, shunga ko’ra ilmli bo’l, baxt yo’lini izla).
Baholik dinar ul bilimlik kishi,
Bu johil biliksiz bahosiz bishi.
(Bilimli kishi (qimmat) baholik dinordir, ilmsiz johil kishi qimmatsiz yemish (meva)dir.
Biliksiz yiliksiz so’ngak tek holi,
Yiliksiz so’ngakka sunulmas elik.
(Ilmsiz iliksiz so’ngak kabi bo’shdir, iliksiz so’ngakka esa qo’l urilmaydi).
Bilim birla o’lim yuqor yo’qladi,
Biliksizlik erni chuqardi qo’di.
(Bilim bilan olim ko’tarildi, ilmsizlik esa kishini tubanlashtirdi)¹.
Yuqorida bildirilgan fikrlardan anglanadiki, Ahmad Yugnakiy bilimli kishilarni mukammal kishilar sanaydi. Chunki bilimlilik barcha yaxshi ishlar va ezguliklarning omili bo’lsa, bilimsizlik johillik yoki razolatga yo’l ochadi.
Ahmad Yugnakiyning “Hibat-ul-haqoyiq” asarida boshqa ta’limiy-axloqiy asarlar kabi insonning barkamol ekanligidan dalolat beruvchi ikkinchi belgi - bu uning xushxulqliligidir, degan g’oya ilgari suriladi. SHuning uchun adib asarda axloqlilikning asosiy mezonlari bo’lgan ijobiy xislatlar va inson qiyofasida ularning qay darajada aks etishi yuzasidan fikr yuritar ekan, tilni tiyish, mol-dunyoga muhabbat qo’yish salbiy fazilat ekanligini alohida ta’kidlab o’tadi. SHuningdek, insonda ushbu xislatlarni shakllanishiga ta’sir etuvchi muhit, shart-sharoitlar, baxillik, jamiyat va atrofdagi kishilarning manfaatlariga zarar yetkazishdan saqlanish, harom va halolni bir-biridan farqlay olish, ularning farzlari haqida to’xtalib o’tadi.
Ahmad Yugnakiyning ta’kidlashicha, insonning ma’naviy-axloqiy qiyofasini ko’rsatuvchi muhim belgilaridan birinchisi til odobidir.
Allomaning fikricha, tilni tiymaslik, huda-behuda so’zlarni aytaverish boshga balo keltiradi. Shu bois u tilni tiyishni, har bir so’zni o’ylab so’zlashni maslahat beradi. Xususan,
Tiling bekta tutg’il tishing sinmasun,
g’oli chiqsa bekta tishing siyur.
YA’ni, tilingni tiy, tishing sinmasin, agar (so’zlab yuborsang) tishing chiqib qolsa, tishingni sindiradi, deya behuda so’zlashning yomon oqibatlari xususida o’z qarashlarini ilgari suradi. Fikrini davom ettirar ekan, Ahmad Yugnakiy quyidagilarni ham ta’kidlab o’tadi:
So’zung bo’shlug’ esma yig’a tut tiling,
Etar boshqa bir kun bu til bo’shlug’i.
YA’ni, so’zingni bo’sh qo’yma, tilingni tiyib tur, erk berilgan til bir kun boshingga yetadi.
Alloma, shuningdek, tilni bo’sh qo’yish aqlli insonning ishi emasligiga ham alohida urg’u beradi:
Xiradliqmu (v) bo’lur tili bo’sh kishi,
Telim boshni yedi bu til so’z bushi.
Mazkur misralarda tili bo’sh, so’zlari kishilarning qalbiga ozor yetkazuvchi kishining aqli yetuk bo’lmasligi, kimningki tili va so’zi bo’sh bo’lsa boshini yeyishi xususidagi fikrlar o’z ifodasini topgan.
Til vositasida kishilarning qalbiga yetkazilgan yaraning bitmasligini alloma quyidagi tarzda bayon etadi:
Hukturma erni tiling bil bu til,
Boshoq tursa butmas butar o’q boshi.
(YA’ni, kishini o’chakishtirma, uning tilini bil, agarda til inson qalbini yaralasa, uning jarohati bitmaydi).
Ahmad Yugnakiy ayni o’rinda tilingni tiy, so’zingni qisqa qil, tiling tiyilsa, o’zing ham saqlanasan, deya tilni tiyish yo’llarini ko’rsatadi. Xususan:
Kudazgil tilingni, kel oz qil so’zung,
Kudazilsa bu til kudazlur o’zung.
Allomaning nuqtai nazariga ko’ra kishida quyidagi ikki holat, ya’ni, haddan ziyod ko’p gapirish va ayni vaqtda yolg’on so’zlash odatlari mavjud bo’lsa, u holda unga nisbatan muruvvat yo’li yopiladi. SHunga ko’ra adib, yolg’on va ko’p so’zlashning oldini olish yo’llarini ko’rsatib berishga urinadi:
YOlg’onchi kishiga mumkin qadar yaqin bo’lmaslik, umr kechirish davrida to’g’rilikka amal qilish, og’iz va tilning bezagi so’z ekanligi, shu bois to’g’ri so’zlash va yolg’on gapirmaslik, to’g’riso’z bo’lish bilan dilni bezash zarurligi to’g’risida fikr yuritar ekan, to’g’ri so’zni asalga, to’g’riso’z insonni esa shifoga qiyos qiladi:
Tili yalg’on ertin yiroq tur teza,
Kechur sen-la umrung ko’nilik uza.
Og’iz til bezagi ko’ni so’z turur.
g’o’ni so’zla so’zni dilingni beza.
g’o’ni so’z asal tek bu yalg’on basal,
Basal yeb achitma og’iz yo asal.
Yo yalg’on so’z yigtek ko’ni so’z shifo,
Bu bir so’z o’zagi urulmish masal¹.
Adib to’g’ri so’zlash bilan birga, sir saqlay olish xislatining ham insonga xos bo’lgan ijobiy fazilatlardan biri deya e’tirof etadi hamda ushbu fazilatni o’zlashtirish xususida bir qator foydali maslahatlarni beradi:
Inson sir saqlanishi lozim deb hisoblagan voqea yoki hodisa yuzasidan hatto do’stga ham gapirmasligi shartligiga alohida urg’u beradi. Zero, kishining o’ziki sir saqlay olmagan ekan, boshqalar ham shunday yo’l tutishi mumkin. Natijada sir atrofdagilarga ayon bo’ladi va uning sirligi qopmasligi alloma tomonidan ishonarli misollar yordamida ochib beriladi¹. YA’ni:
g’atig’ qizla rozing kishi bilmasin,
So’zungni o’zungga o’kunch kel (a) masun.
Eshim deb inonil sir ayma saqin,
Necha ma inonchliq esh ersa yaqin.
Serib senda rozing singib turmasa,
Serurmu eshingda shuni ked saqin.
Asarning to’rtinchi bo’limi sahovat va baxillik kabi sifatlarning mohiyati hamda ularning oqibatlarini yoritib berishga yo’naltirilgan. Ahmad YUgnakiy ham boshqa mutafakkirlar kabi saxovatni eng ezgu insoniy xislatlardan biri deb biladi. Saxiylar hamma tomondan ulug’lanishi, faqat yaxshi va nuqsonsiz nom qoldirishi mumkinligini ta’kidlar ekan, qo’llar ichida in’om beruvchisi baxtli (qo’l)dir, o’zi olib, boshqalarga bermagan (qo’l) qo’llarning qutsizidir, deydi. Baxillik xislatini esa alloma davolab bo’lmaydigan kasallikka qiyoslaydi.
Ahmad Yugnakiy saxiylikni kamolot belgisi deb tushunadi. Saxiylik xislatiga nisbatan baxillik va ochko’zlik kabi illatlar qarama-qarshi qo’yiladi, boylik to’plab, yemay-ichmay, boshqalarga bermay yashagan kishining mol-dunyosi oxiri do’stga emas, dushmanga buyurishi xususidagi fikrlarni quyidagicha yoritadi:
Taturmas oshin-da tuz do’stina,
O’lur qolur axir yeyur dushmani².
Ahmad Yugnakiy kamtarlik ham insonning yetuklik darajasini ko’rsatuvchi belgilardan biri bo’lib, kibrli va xasis bo’lish insonni ruhan tubanlashtiradi, degan g’oyani ilgari suradi.
Kimki kibru havoga berilib, boshqalardan o’zini baland tutsa, uni hech kim hurmat qilmaydi, aksincha, tavoze’li, kamtar va muloyimlik sifatlariga ega bo’lishni esa insonning husni deya hisoblaydi.
U yaxshi xulq-odobni shakllantirish va yomon illatlardan soqit bo’lish yo’llarini ham tavsiya etadi. Masalan, boylik to’plashga mukkasidan ketgan kiishlarga mo’’tadil hayot kechirishni maslahat beradi:
Agar yig’ding ersa umurluq tavor,
Burun boshqa bo’rkni kiyar bosh kerak.
Harislik ma erga yovuz xislat bul,
Harislik so’ngi g’am o’kunch hasrat ul¹.
Alloma sabr-toqat, qanoat insonga sharaf va xotirjamlik olib kelishiga ishonadi, shu bois u kishilarni sabr-toqatli hamda qanoatli bo’lishga undaydi. Ularni tinchlik va totuvlikda hayot kechirishga chaqiradi:
Balo kelsa sabr et, farrahqa kutib,
Kutib tur farahqa balo-ranj yutup.
Hchar mehnat o’ti, kechar navbati,
g’olur sabr idish savobin tutub.
Ahmad YUgnakiy kishi gunoh qilsa kechirish, g’azab o’tini iloji boricha o’chirish zarur, deydi.
SHoir boshliqlar bilan ehtiyot bo’lib muomalada bo’lish, foydasiz tortishuvlar ulug’larning g’azabini keltirsa, kichiklarning xulqini buzadi, deydi. Xususan:
g’udazgil, ayo do’st, ulug’lar aqin,
Osiqsiz jadal ham mizojtin soqin.
Ulug’larni bushrub senga bu mijoz,
Kichiklarni gustoh qilur bil yaqin.
U kishilarni, ayniqsa, martabaga erishgach, kamtar, samimiy bo’lishga chaqiradi, mavqeini suiste’mol qilmaslikni maslahat beradi:
Ulug’liqqa tegsang yengilma o’zing,
g’oli keysang atlas unutma bo’zing².
(Ulug’likka yetsang yanglishma, agar atlas kiysang, bo’z kiyganingni unutma).
Insonlarga boshchilik qilayotgan amaldor, mansabdor kishilarning o’z mavqelariga yarasha ish tutishlari, kattaga ham, kchikka ham birdek muruvvat ko’rsatishlari, so’zlarini muloyim qilishlari maqsadga muvofiq ekanligiga alohida urg’u beradi:
Ulug’ bo’ldug’ungcha tuzunrak bo’lub,
Ulug’qa, kichikka siliq tut so’zung.
(YA’ni, ulug’liginga yarasha yaxshiroq bo’lib, kattaga, kichikka so’zingni silliq, muloyim qil).
Adib do’st hamda dushmanning farqiga borish, yaxshi kishilarni do’st tutish, badxulq kishilardan uzoqroq yurish, shuningdek, do’st tanlashda xato qilmaslik kerakligini ta’kidlaydi. SHuningdek, doim yaxshi ishlar bilan hamkor bo’lishni, kishining o’zi ham ezgu, ezgu ishlar qilib yashasa, o’zgalardan yaxshilik topishi mumkinligiga urg’u beradi.
Ayo edgu umgon esizlik qilip,
Tikan eylagan er uzum bichmas ul¹.
(Ey, yomonlik qilib yaxshilikdan umidvor bo’luvchi, tikan izgan (qidirgan) kishi hech vaqt uzum uzmaydi).
Ayrim tadqiqotchilar Ahmad YUgnakiy asarlarida zamondan norozilik kayfiyatlari mavjudligini aytadilar. Lekin adibning asarlaridagi quyidagi misralar mazmuni uning zamondan emas, ba’zi kishilardan, ularning hatti-harakati va xulqidan norozi ekanligini ko’rsatadi. CHunonchi:
Yirarsan zamonangni xalqin qo’dib,
Zamonangni yirma kishisin yir².
(Xalqingni qo’yib zamonangni ayblama, zamonangni emas, balki kishilarni aybla).
Shuning uchun ham alloma kishilarga yaramas ishlar qilmaslik, tinch va farog’atda yashash, halol bo’lish, ochko’z-suq bo’lmaslik, haromdan saqlanish kabi hayotiy pand-nasihatlarni beradi.
Ahmad Yugnakiy ham o’zining insonni kamolga yetkazish borasidagi qarashlari bilan pedagogik fikr taraqqiyotida o’z o’rniga ega. U inson kamolotini to’laqonli namoyon etuvchi “Hibat –ul-haqoyiq” asarida komil insonni shakllantirishning o’ziga xos tizimini yaratdi.
Ahmad Yugnakiy tomonidan asoslangan barkamol insonni shakllantirish tizimi o’zida quyidagilarni aks ettiradi: yuksak darajada nazariy va amaliy bilimlarni egallash, til va so’z odobiga ega bo’lish, shuningdek, o’zida halollik, rostgo’ylik, saxiylik, kamtarlik, qanoatlilik, samimiylik kabi xislatlarni namoyon eta olish, vafodor do’st bo’lish. Allomaning nuqtai nazariga ko’ra o’zgalar sirini saqlay olish, kamgap bo’lish hamda har bir so’zni o’z o’rnida va lozim topilgandagina so’zlash, yuqori mansab yoki mavqega ega bo’lganda kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko’rsata olish kishining obro’siga obro’ qo’shuvchi sifatlar bo’libgina qolmay, ayni vaqtda ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish jarayonida yuzaga kelish ehtimoli bo’lgan salbiy holatlarning oldini oladi. Insonda baxillik, ochko’zlik, yolg’onchilik, ikkiyuzlamachilik, takabburlik, zolimlik, jaholat, tanballik, shoshqaloqlik, bilimsizlik, sabrsizlik, ko’p gapirish va hokazo kabi xislatlarning mavjudligi esa kishilar o’rtasida adovat, o’zaro urush-janjallarning kelib chiqishida asosiy omil bo’lib xizmat qilishini Ahmad Yugnakiy yuqorida mazmuni xususida so’z yuritilgan asarda alohida qayd etib o’tadi.
Ahmad Yugnakiyning ushbu asari o’ziga xos pedagogik qiymatga ega bo’lib, bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Mazkur asarda ilgari surilgan g’oyalar kishilar, ayniqsa, yoshlarni ma’naviy-axloqiy kamolotga yo’llaydi, ijtimoiy munosabatlar jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatlarni ahillik, saxovat hamda hamjihatlik asosida bartaraf etib, adolat o’rnatishga chorlaydi.