Navoiy davlat pedagogika

 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T., «O’zbekiston, 1992. 
2.Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q». T., «Sharq», 1998. 
3.Taraqqiyot  va  hamkorlik  yillarida  O’zbekiston  tashqi  siyosati  va  diplomatiyasi.  T., 
«O’zbekiston», 1993. 
4.Usmonov K. Abdug’aniyev A va b. O’zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida. T., 
«O’qituvchi», 1996. 
5.O’zbekiston  Xalqlari  tarixi.  Ikki  jildlik.  Akademik  A.Asqarov  tahriri  ostida.  T,, 
«Fan», 1992-1993. 
6.Levitin I., Karlayl D.S. Islom Karimov – yangi O’zbekiston Prezidenti. T., 1996. 
7.Karimov Sh. Qafasdagi qush orzusi. T., «Fan», 1991. 
8.O’zbekistonning  Yangi  tarixi.  Birinchi  kitob:  Turkiston  Chor  Rossiyasi 
mustamlakachiligi davrida. T., «Sharq», 2000. 
9.O’zbekiston  tarixi.  1-qism.  A.Sagdullayev,  V.Eshov  tahriri  ostida.  T.,  Universitet, 
1999. 2-nashri. 
 
12-MAVZU: SOVET HOKIMIYATI DAVRIDA O’ZBEKISTONNING 
MA’NAVIY-MADANIY QARAMLIGI VA UNING OQIBATLARI 
Reja: 
1.Madaniy inqilob tushunchasi, uning mohiyati.  
2.20-30 yillardagi madaniy hayot. Xalq maorifi, oliy va o’rta mahsus ta’lim: yutuqlar va 
nuqsonlar.  
3.Urushdan 
keyingi  davrda  ma’naviy-madaniy  sohada  ma’muriyatchilikning  
kuchayishi. Ruslashtirish siyosati. O’zbek ziyolilarining qatag’on qilinishi. 
Tayanch so’z va iboralar:  
Madaniy inqilob, Abdurauf Fitrat, Turkiston xalq universiteti, “Hujum 
harakati”,  O’lka sayyor, Turon, Inog’omovchilik, Qosimovchilik, «18 lar guruhi», 
Likbiz, SAKU, O’zFA, milliy qadriyatlar, mafkuraviy cheklashlar. 
1.  XX  asrning  20-30  yillari  davrini  ko’zdan  kechirar  ekanmiz,  bunda  barcha 
ijtimoiy  hayot  jarayonlari qatori  madaniy-ma’naviy  soha  ham  o’ziga  hos  murakkablik, 
qiyinchiliq bilan kechganligiga amin bo’lamiz. Sovetlar hokimiyati va uning hukmron 
partiyasi  butun  mamlakatda  sosializm  tuzumini  barpo  etishni  uz  oldilariga  asosiy 
maqsad qilib qo’yar ekanlar, bunda madaniy sohaning roli alohidaligini, uningsiz ko’p 
narsaga  erishib  bo’lmasligini  yahshi  tushunardilar.  Shu  boisdan  sovet  hokimiyatining 

 
125 
dastlabki    yillaridan    boshlaboq  madaniy  qurilish  jarayonini  o’z  ta’minoti  va  goyalari 
asosida rivojlantirishga kirishgan edilar. 
20-yillar boshlariga kelib O’zbekiston hududida madaniy qurilishning eng dolzarb 
vazifalaridan sanalgan sovet ta’lim tizimini shakllantirish ishlari faol boshlab yuborildi. 
Sovetlar  O’zbekistonda  yangi  ta’lim  tizimini  yaratishga  yo’l  tutar  ekan,  bundan 
ko’zlagan  asosiy  maqsadlari  o’lkada  halq  ta’limi  bo’g’inlarini  ravnaq  toptirish, 
yalpisiga  Xalq  savodhonligiga  erishish,      ilm-ma’rifat      chashmalaridan      hammasini  
to’la  bahramand  etish  emas,  balki  eng  avvalo  yurt  farzandlari  ongiga,  shuuriga 
kommunistik g’oyalar va ideallarni chuqur singdirish va shu yo’l bilan o’zlariga quloq 
qoqmay hizmat qiladigan «mo’min-qobil» avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish edi. 
Sho’rolarning "madaniy inqilob" tadbiri jamiyatning barcha jabhalari qatorida ilm-
fan,  madaniyati,  san’at  maorif,  oliy  ta’lim  sohalarini  o’z  izmiga  solgan  edi.  Ta’lim-
tarbiyaning  o’choqlari  bo’lgan  milliy  maktablarga  ham  bu  siyosat  o’zining  salbiy 
ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi. Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridanoq an’anaviy 
ta’lim  tizimini  yo’q  qilish  avj  oldirildi.  Davlat  "proletariat  diktaturasi"ning  mavjud 
barcha  kuchlaridan  foydalanib,  sovet  siyosiy  rahbariyati  qisqa  muddat  ichida 
Turkistonda  chor  imperiyasi  o’rnatgan  ta’lim  tizimini  tag-tomiri  bilan  yo’q  qilishga 
erishdi. Bir vaqtning o’zida an’anaviy maktablarga nisbatan ma’muriy-repressiv hamda 
iqtisodiy  choralar  ko’rildi.  An’anaviy  maktab  va  madrasa  hamda  jadid  maktablarini 
yo’q  qilish  bilan  birga  sovet  organlari  mahalliy  aholi  farzandlari  maktablariga  ham 
jiddiy e’tibor berishmagan bo’lsada, sovet o’quv maskanlarini o’qituvchi kadrlar hamda 
kerakli mablag bilan ta’minlash imkoniyatlarini topa olishgan. Chunonchi, sho’ro ta’lim 
tizimiga mos o’qituvchi kadrlarning miqdoriy o’sishini ta’minlash keng yo’lga qo’yilib, 
1917  yilning  o’zidayoq  Toshkent,  Andijon,  Samarqand,  Qo’qonda  dastlabki 
o’qituvchilar tayyorlaydigan qisqa muddatli kurslar tashkil etilgan edi. 1920 yillarning 
boshlariga  kelib,  shunday  kurslar  orqali  3  ming  mahalliy  millat  va  802  ta  yevropalik 
o’qituvchi tayyorlandi. 
  Ana  shunday  sharoitda  mahalliy  ziyolilarimiz  zamonaviy  milliy  universitet 
yaratish  ishiga  bel  bog’ladilar  va  Munavvar  Qori  Abdurashidhonov  boshchiligida 
Musulmon  Xalq  Universitetini  tashkil  etish  guruhi  saylandi.  1918  yilning  9  aprelida 
Munavvar  Qori  Abdurashidhonovning  hovlisida  Musulmon  Xalq  Dorilfununining  9 
kishidan iborat tashkiliy hay’ati ta’sis etildi. Musulmon Xalq Dorilfununi 1918 yilning 
12  mayida  Toshkent  shahrining  Eski  shaharida  tantanali  ravishda  ochildi.  Uning  13ta 
maktabi 14-maydan ochila boshladi, eng oxirgisi 17 iyunda tarkib topdi. Ulardan 4 tasi 
ayollar maktabi edi. 1918 yilning 31 mayida esa Musulmon Xalq Dorilfununining oliy 
ta’lim  bosqichi  –  Musulmon  Dorilmuallimi  tashkil  etiladi.  Lekin  sho’rolar  siyosiy  va 
ijtimoiy  muhitning  murakkabligi  va  Rossiyadagi  siyosiy  voqealarni  ro’kach  qilib,  5 
yillik  o’qishga  mo’ljallangan  dorilmuallimini    faqat  4  oylik  musulmon  o’qituvchilari 
kurslari bilan chegaralab qo’ydilar. Mazkur o’quv dargohida mashg’ulotlar 1918 yilning 
1-iyunida  quyidagi  o’qituvchilar  tarkibi  bilan  boshlandi,  Abdurauf  Fitrat,  Ibrohim 
Ismoil,  Burhon  Habib,  Munavvar  Qori  Abdurashidhonov,  Abdulla  Rahimboyev, 
Abdurahmon  Ismoilzoda,  Haydar  Shavkat,  Anna  Poroykova,  Vladimir  Sergeyev. 
Institut  mudiri  qilib  Ibrohim  Ismoilov  va  kotib  Abdulla  Rahimboyev  tayinlandi. 
Musulmon  dorilmuallimini  Turkiston  Xalq  Universiteti  mablag  bilan  ta’minlangani 
sababli,  moddiy  tomondan  tamoman  unga  buysungan  edi.  Tez  orada  Turkiston  Xalq 
Universiteti  Boshqarmasi  dorilmualliminda  1918  yil  15  avgustdan  1-sentyabrgacha 

 
126 
o’qish  to’htatilishi  haqida  qaror  qabul  qiladi  va  shu  yilning  kuzida  dorilmuallimin 
ikkinchi  darajali  tashkilot  qatorida  yopib  qo’yiladi.  O’lkada  milliy  ziyolilarni 
yetishtirishda  muhim  ahamiyat  kasb  etgan  musulmon  Xalq  Dorilfununi  faoliyati 
sho’rolar  davri  adabiyotida  mutlaqo  yoritilmagan,  u  yerda  dars  bergan  300  ga  yaqin 
o’qituvchilarning nomlari hozirgi kunga kelib aniqlandi. 
Shuni ta’kidlash joizki, 1918 yilning 21 aprelida rus ziyolilari tomonidan Turkiston 
Xalq  Universiteti  ochilgan  edi.  Uning  birinchi  rektori  V.Popov  edi.  Musulmon  Xalq 
Dorilfununi faoliyati sho’ro hukumati tomonidan to’htatib qo’yilgandan so’ng faqat rus 
tilini  bilgan  mahalliy  millat  vakillari  mana  shu  dargohda  oliy  tahsilga  ega  bo’lishlari 
mumkin  edi.  1926  yilning  sentayabr  oyida  O’rta  O’siyo  partiya  komitetlarining  hotin 
qizlar bo’limlari hodimlari ishtirokida kengash o’tkazildi va u erda hotin-qizlar orasida 
olib  borilayotgan  ishlarni  jadallashtirish  va  uni  majburiy  ravishda  o’tkazishga  qaror 
qilindi.  Bu  majburiy  tadbir  “Hujum”  deb  ataldi  ya’ni  hujum  uslubida  ayollar 
muammosini  hal  qilish  siyosati  ustun  bo’la  boshladi.”Hujum”  dastlab  katta 
muvaffaqiyatlarni  qo’lga  kiritdi,  1927yil  bahoriga  kelib  100  ming  ayol  paranjisini 
tashladi,  5  ming  ayol  savodsizlikni  tugatish  kurslarida  taxsil  oldi,  5202  nafar  ayol 
viloyat,  shaxar,  tuman  sudlariga  halq  maslahatchilari  qilib  saylandilar.  “Hujum” 
harakatining  asl  maqsadi  faqat  paranji  tashlashdan  iborat  emas  edi.  Uning  asosiy 
maqsadi  hotin-qizlarni  ijtimoiy  ishlab  chiqarishga  keng  jalb  etish  edi  shu  maqsadda 
O’zbekistonda  va  unga  qo’shni  respublikalarda  bir  qator  hotin-qizlar  atdellari  tashkil 
qilindi.  “Hujum”  kompaniyasi  jarayonida  jiddiy  kamchiliklarga  yo’l  qo’yildi.  Eng 
avvalo  bu  tadbir  shoshma-shosharlik  bilan,  o’zbek  halqiga  hos  milliy  hususiyatlar,  urf 
odatlar o’rganilmasdan amalga oshirildi. Kompariyatning madaniy merosni inkor etish 
siyosati  arab  yozuvini  lotin  grafikasiga  almashtirish  haqidagi  qarorida  ham  o’z  aksini 
topdi. Buning sababini sho’rolar "madaniy o’sishda tehnik hususiyatga ega to’siqlardan 
biri  bu  qoloq  transkripsiyadir"  hamda  "an’anaviy  arabcha  yozuv  faqatgina  diniy" 
musulmon  an’analari  nuqtai  nazaridangina  qimmatlidir"  deb  o’qtirib,  arab  yozuvining 
mavqeini  pasaytirishga  harakat  qiladilar.  Shu  munosabat  bilan  O’zbekiston 
kommunistlarining  III  qurultoyi  (1927  yil  noyabr)  "Yangi  lotin  alifbosiga  yanada 
shiddatliroq  yo’l  bilan  o’tishi  kerak"  deb  ta’kidladi  va  1929  yilda  arab  yozuvi  lotin 
grafikasiga o’zgartirildi. Chunki O’rta Osiyoni arablar istilo qilgan VIII asrdan boshlab 
nafaqat diniy kitoblar, balki fanning barcha sohalarida o’n uch asr mobaynida yaratilgan 
yozma  madaniyat  yodgorliklari,  o’lka  aholisi  amal  qilib  kelgan  huquq  manbalari  ana 
shu  yozuvda  yaratilgan  edi.  Shu  sababdan  bu  mahalliy  Xalqni  madaniyatidan,  o’ziga 
hos  huquqidan  ajratib,  sovet  qolipiga  majburan  solish  edi.  1940  yilda  esa  lotin 
grafikasining  kirill  bilan  shoshilinch  almashtirilishi  O’zbekiston  aholisi  bilim 
darajasining  o’sishiga,  uzbek  tilining  rivojiga  salbiy  ta’sir  ko’rsatdi.  Ushbu  hatolik 
savodsizlar sonining sun’iy o’sishini keltirib chiqardi. Lekin eng achinarlisi, ma’naviy 
hayot  to’la  ruslashtirilib,  hamma  joylarda  o’zbek  tili  imkoniyatlarining  cheklanishiga 
olib keldi. Shu o’rinda aytish muhimki Sovet Sosialistik davlatchiligi o’zbek Xalqining 
tub  ma’naviy,  ahloqiy  qadriyatlariga  mos  kelmas  edi.  Tarbiyaviy  ishlar  ham  ilmiy 
manfatlarni aks ettirmas edi. Mustabid tuzum yillari respublikamizda adabiyot bilan bir 
qatorda  milliy  san’at  ham  rivojlandi.  1918  yilda  Hamza  Fargonada  "O’lka  Sayyor" 
siyosiy  truppasini  tashkil  etdi.  M.Qori-Yoqubov,  U.Egamberdiyev,  H.Islomov, 
M.Kuznesovalar shu teatr qaldirgochlar bo’ldilar. O’sha yili Mannon Uygur Toshkentda 
"Turon"  jamiyati  qoshida  teatr  tuzdi.  Bu  guruh  keyinchalik  O’lka  Davlat  namuna 

 
127 
teatriga aylandi. Teatrning birinchi aktyorlari Abror Hidoyatov, Muzaffar Muhamedov, 
Obid Jalilov,  Fathulla Umarov, Sayfi Olimov, Ma’suma Qoriyeva, Bosit Qoriyev, Ziyo 
Saidlardir.  Mannon  Uygur  vatanparvarlik  va  ma’rifatparvarlik  g’oyalari  bilan 
sug’orilgan Fitrat, G’ulom Zafariy, Cho’lpon, Qodiriy. Ozarbayjon dramaturgi Husayn 
Jovid asarlarini sahnalashtirdi. Shu yillarda M.Qori-Yoqubov tomonidan birinchi bo’lib 
o’zbek  Xalq  musiqa  ansambli  tashkil  etildi.  1926  yilda  esa  yuzaga  kelgan  birinchi 
o’zbek davlat konsert etnografik ansambliga atoqli o’zbek honanda, aktyor, sozandalari 
jalb  etilib,  1929  yilda  uning  zaminida  Samarqandda  O’zbek  davlat  musiqali  teatri 
tashkil  topdi.  Aynan  o’sha  davrlarda  atoqli  o’zbek  ijrochilari  chet  el  gastrollarida 
bo’lishgan:  Tamarahonim  va  Qori  Yoqubovlar  Parij  va  Berlin  (1925)  da  katta 
muvaffaqiyat  qozonishgan.  1936  yilda  o’zbek  davlat  filarmoniyasining  tashkil  etilishi 
ijrochilik san’atining ma’lum darajada tizimlanishiga asos bo’ldi. 
Istiqlolchilar  kurashi  barcha  ihtilofdagi  siyosiy  partiyalar  tugatilishi  natijasida 
bolsheviklar  mutlaq  yakkahokim  partiyaga  aylandi.  U  jamiyat  ijtimoiy  hayotining 
barcha  jabhalarida  o’z  mafkuraviy  ta’sirini  o’tkazib  bordi.  Ayniqsa  bu  kishilar  ongini 
o’zgartirishda  muhim  omil  bo’lgan  ta’limda,  ilmda  va  madaniyatda  jiddiy  tus  oldi. 
Dastlabki  yillarda  madaniyat  va  uni  boshqarish  jabhalarida  demokratik  tamoyillar 
birmuncha  mavjud  bulib,  hokimiyat  mahalliy  urf-odatlar  va  hususiyatlarni  hisobga 
olishga  majbur  bulgan  edi.  Keyinchalik  esa  ma’muriy-buyruqbozlik  usullari  keng 
quloch  otib  mustahkamlanib  borishi  bilan  yalpi  kursatkichlar  ortidan  quvish, 
bolshevikcha  «madaniy  inqilob»  yo’li  va  usullari  ustivorlik  qila  boshladi.  Xalqning 
ma’rifatga, fanga va milliy ma’naviyatga bo’lgan intilishi hukmron kuchlar tomonidan 
uzokni  kuzlamay  va  yahshi  o’ylamay  olib  borgan  siyosatlari  natijasida  siyosiy 
manfaatlar  yo’liga  burildi.  Yangi  ziyoli  kadrlarni  shakllantirish,  eski  mavjud  milliy 
ziyolilarni  yo’q  qilish  ana  shu  maqsadlarni  ko’zlab  amalga  oshirildi.  Savodxonlik 
darajasining  o’sishi  byurokratik boshqaruv tizimining mustahkamlanib borishi, tehnika 
taraqqiyoti tomon yutish va ilmiy muassasalarning tashkil topish jarayonlari ular ustidan 
qattiq mafkuraviy nazoratning o’rnatilishi yuz berdi. 
Sovetlarning «madaniy inqilob» tadbiri jamiyatning barcha jabhalarini, ayniqsa fan 
va  madaniyatni  uta  mafkuralashtirib,  uning  har  bir  sohasini  qamrab  oldi.  Bolsheviklar 
tarbiyaning  dastlabki  va  ta’sirchan  quroli  bo’lgan  xalq  ta’limini  birinchi  kunidanok 
mafkura  izmiga  solish  uchun  butun  imkoniyatini  ishga  soldi.  Maktablarda  siyosiy 
tarbiyani  yo’lga  qo’yishga  va  uni  takomillashtirib  borishga  e’tibor  berdi.  Ma’lumki, 
bolsheviklar mafkurasi negizida asosan sinfiy kurash goyasi ustivorlik qilgan. O’zgacha 
fikrlashga bo’lgan har qanday urinish «sinfiy dushman qarshiligi» deb baholandi. 
20-30  yillarda  mustabid  tuzumiga  qarshi  fikr  bildirganlarni  ta’qib  ostiga  olish  avj 
oldi. Ayni shu paytda "18lar guruhi", "inog’omovchilik", "qosimovchilik" kabi siyosiy 
ishlar to’qib chiqarilgan edi. 
O’zbekiston  Prezidenti  I.A.Karimov  ta’kidlaganidek,  respublika  NKVDsi 
"Uchlik"lari  tomonidan  1937-39  yillarida  41  mingdan  ziyod  kishi  qamoqqa  olinib, 
ulardan 6 ming 920 tasi otib tashlangan edi. 
Shunday  qilib,  har  qanday  o’zgacha  fikrni  kuch  bilan  bo’g’adigan,  ommaviy 
o’zboshimchalik  va  zo’rlik  bilan  Vatanga  sodiq  necha  minglab  kishilarni  qirib 
tashlangan mustabid targ’ibot qaror topdi va kuchya bordi.   
2. 20-yillarning boshida Turkistonda madaniy qurilish ishlari xalq xo’jaligi vayron 
bo’lgan  va  bolsheviklar  ataylab  boshlab    bergan    sinfiy    kurash    keskinlashgan  

 
128 
murakkab  sharoitlarda  olib  borildi.  Bu  davrda  Turkiston  madaniy  hayoti  o’ziga  hos 
ziddiyatli,  bir-birini  inkor  etuvchi  salbiy  va  ijobiy  holatlarning  o’zaro  kurashi  tarzida 
namoyon  bo’ldi.  Bolsheviklar  yakkahokimligi  tiklanib  bo’lingach,  chor  hukumati 
siyosatiga  monand  ravishda  sovetlar  amalga  oshirgan  madaniy  siyosatning  ustivor 
yo’nalishi  millat,  milliy  o’zligini  anglashning  muhim  sharti  bo’lgan  madaniyatni  yo’q 
qilish,  ayniqsa,  uning  milliy  sifatlarini  qo’porib  tashlashga  qaratilgan  edi.  Maqsadga 
erishish  uchun  sovet  tuzumi  o’rnatilgan  dastlabki  kundanoq  bolsheviklar    partiyasi  
yagona,  tanho  hukmron partiyaga aylanishini ta’minlash, bolshevizmga hayot bo’lgan 
barcha nazariya va goyalarga qarshi kurashish, ularning ta’sirini yo’qotishga qaratilgan 
siyosatni olib bordi. 
Ularning bundan ko’zlagan asosiy maqsadi tubida esa, siyosiy manfaatlar yotardi. 
Ushbu  maqsadda  1921  yil  oxirlarida  Turkiston  Respublikasi  bo’yicha  1000  dan 
ortiq  savodsizlikni  tugatish  maktablari  faoliyat  ko’rsatayotgan  edi.  Mustabid  tuzum 
sovetlarcha savodli shahslarni shakllantirish, "savodsizlik"ni tugatish borasida shiddatli 
kurashni  avj  oldirib  yubordi  va  1920  yilning  17  sentyabrida  TASSR  Maorif  xalq 
komissarligi  tomonidan  aholi  orasida  savodsizlikni  tugatish  to’grisida  dekret  qabul 
qilinadi.  Unga  muvofiq,  8  yoshdan  40  yoshgacha  bo’lgan  barcha  fuqarolar  o’kish  va 
yozishni  o’rganishlari  shart  bo’lgan.  TASSR  Maorif  xalq  komissarligi  huzurida  esa 
savodsizlikni  tugatish  bilan  shugullanuvchi  favqulodda  komissiya  ta’sis  etiladi. 
"Savodsizlikni  tugatish"  (likbez)  maktab  va  kurslari  tarmogini  yaratish  borasida  bir 
qator  tadbirlar  amalga  oshiriladi.  Hususan,  1920  yilning  oxiriga  kelib,  "likbez"larning 
soni  bir  mingdan  oshib  ketadi.  Ularni  bitirganlar  esa  70  mingta  edi.  Ushbu  maktablar 
uchun o’qituvchilar tayyorlashga ham katta e’tibor qaratilib, qisqa muddatda mahalliy 
millatga  mansub  2000ta  o’qituvchi  tayyorlandi.  1924  yilning  boshida  esa  "Bitsin 
savodsizlik!"  jamiyati  vujudga  keladi.  Uning  o’zagini  o’qituvchilar,  talabalar  tashkil 
qilgan.  Savodsizlikni  tugatish  bo’yicha  ushbu  jamiyat  tomonidan  dastlabki  paytda  35 
maktab ochilib 10200 kishi o’z savodini chiqardi. Rasmiy statistik ma’lumotlarga ko’ra, 
1937  yilga  kelib,  respublikamizda  savodsizlik  tugatilib,  kamsavodli  kishilar  soni  2 
milliondan  ziyod  bo’lgan.  Aholining  sovetlar  idrokidagi  umumiy  savodhonligi  67,8% 
ga yetgan edi. 
1923 yilda Turkiston kommunistik universiteti (SAKU) ish boshladi. Shu bilan bir 
qatorda Turkistonda 2 ta markaziy, 5 ta viloyat va 5 ta uyezd partiya sovet-maktablari 
ham  ishlamoqda  edi.  20  yillarning  ikkinchi  yarmi,  30  yillarda  ma’muriy  buyruqbozlik 
usullari  keng  quloch  otib,  mustahkamlanishi  bilan,  bolshyevikcha  «madaniy  inqilob» 
yo’li  va  usullari  ustivorlik  qila  boshladi.  30  yillarda  sovet  maktablari  darsliklariga 
muhtoj  bo’lib  turgan  bir  paytda,  jadid  mualliflari  yozgan  va  musulmon      bolalarining   
psihologiyasiga      moslashtirilgan  darsliklardan  foydalanish  haqida  o’ylab  ham 
ko’rilmadi. 
Maktablarda ko’p hollarda ma’lumoti past, malakasiz kishilar muallimlik qildilar. 
Umuman  1932  yilda  respublika  pedagogika  o’quv  yurtlarida  ishlayotgan 
o’qituvchilarning 72% ini boshlangich ma’lumotga ega bo’lganlar tashkil qilgan edi. Bu 
yillarda respublika oliy o’quv yurtlari tarmogi ortib bordi. Agar 1932 yilda respublikada 
31 ta oliy o’quv yurtida 12,2 ming talaba o’qigan bo’lsa, 1941 yilga kelib ularda ta’lim 
olayotganlarning soni 18 ming kishiga yetdi. Shu bilan birga bu yillar davomida 100 ga 
yaqin o’rta maxsus o’quv yurtlari tashkil qilinib, ularda 15 mingga yaqin yoshlar ta’lim 
olishdi.  Oliy  va  o’rta  maxsus  ta’lim  tizimida  bu  yillar  davomida  o’zbek  millatiga 

 
129 
mansub talabalar soni ham ortib bordi. Lekin oliy o’quv yurtlaridagi mavjud professor-
o’qituvchilar  o’zagini  asosan  rus  ziyolilari  tashkil  qilar  edi.    Shunga  qaramasdan  30-
yillarda  respublikamiz  hamda  mintaqada  ilm-fan  ravnaqiga  munosib  hissa  qo’shgan 
mahalliy  millatga  mansub  olimlar  yetishib  chiqdilar.  Ular:  T.  Qori-Niyoziy, 
T.Sarimsoqov, S.Sirojiddinov, O.Sodiqov, N.Dolimov, T.Zohidov, U.Oripov, S.Umarov 
va  boshqalardir.  Ilmiy-tadqiqot  muassasalari  tarmogi  va  ilmiy  kadrlar  sonining  jadal 
o’sishi  olimlar  oldiga  yangi  vazifalarning  qo’yilishi,  ilmiy-tadqiqot  ishlariga  rahbarlik 
qilish  va  ularni  muvofiqlashtirib  turish  ishlarini  takomillashtirishni  taqozo  qildi.  1932 
yilga  kelib  O’zbekiston  olimlari  Respublika  Fanlar  Akademiyasini  tashkil  etishga 
kirishdilar.  Bu  yo’lda  ilk  tashlangan  qadam  Markaziy  Ijroiya  Qo’mitasi  qoshida  1932 
yil  11  oktyabrda  O’zbekiston  ilmiy  tekshirish  muassasalariga  rahbarlik  qiluvchi 
respublika Fan qo’mitasining tuzilishi bo’ldi. 1940 yil 9-yanvarda Fan qo’mitasi Ittifoq 
Fanlar  Akademiyasining  O’zbekiston  filiali  (O’zFAN)ga  aylantirildi.  Shu  davrdan 
O’zFAN  –  O’zbekistonning  ilmiy-tadqiqot  markaziga  aylandi.  Uning  tarkibiga 
geologiya, botanika, kimyo, suv xo’jaligi muammolari, tarix, til va adabiyot institutlari; 
tuproqshunoslik,  zoologiya,  fizika  va  matematika  sektorlari;  Toshkent  astronomiya 
observatoriyasi;  iqtisodiy  tadqiqotlar  va  kartografiya  byurosi  kiritildi.  1943  yilda 
O’zFAN asosida O’zbekiston Fanlar akademiyasi (O’zFA) tashkil etildi, uning birinchi 
prezidenti etib akademik Toshmuhammad Niyozovich Kori-Niyoziy saylandi. 
1946-1985  yillar  oraligida  Markaz  ideologlari  tomonidan  o’ylab  topilgan 
«rivojlangan  sosializm»,  «sosialistik  turmush  tarzi»  kabi  hayoliy  va  noilmiy  aqidalar 
girdobida butun mamlakatda bo’lganidek, O’zbekistonda ham maorif, oliy ta’lim, ilm-
fan,  san’at  o’ta  siyosiylashgan  holda  rivojlanishga  majbur  qilindi.  Ushbu  davrda 
madaniyatga  hos,  uning  rivojlanishi  uchun  muhim  omil  bo’lgan  erkinlik,  demokratiya 
batamom  yo’q  qilindi.  Madaniyat,  ayniqsa  milliy  madaniyatning  «rivoji»  maxsus 
qolipga  solindi.  Totalitar  tizim  sharoitida  madaniy-ma’rifiy  muassasalardan  ommaga 
g’oyaviy  ta’sir  o’tkazish  maqsadida  keng  foydalanildi.  1960  yillar  respublikada  2,977 
klub  bo’lsa,  1970  yilda  ularning  soni  3,441taga  yetdi.  Shu  yillari  kutubxonalar  soni 
tegishli  ravishda  3,418tadan  5,822taga,  muzeylar  soni  14tadan  26taga,  kinoqurilmalar 
soni  2,178tadan  3,988taga  oshdi.  Lekin  bularning  ko’pchiligi  statistik  hisobotlarda 
oshirib  ko’rsatilgan  bo’lib,  aslida  o’zlarining  bevosita  funksiyalarini  samarali  bajarish 
uchun hayotiy imkoniyatga ega bo’lmadi. Ularning moddiy tehnika bazasi past darajada 
bo’lib,  moliya  bilan  yetarli  ta’minlanmadi.  Bu  jihatdan  O’zbekiston  sobik  sovet 
respublikalari o’rtasida eng quyi pogonada turdi. 
1969  yilda  Rossiyada  aholining 10  ming nafariga 14  klub  muassasi to’g’ri kelsa, 
Belorussiyada  11ta,  O’zbekistonda  esa  atigi  4ta  edi.  Madaniy-ma’rifiy  muassasalarga  
davlat  tomonidan  ajratilgan  mablag’  aholi  jon  boshiga  Estoniyada  21,3  so’mni, 
Armanistonda 17,9 so’m, RSFSRda 9,7 so’mni tashkil qilsa, O’zbekistonda 4,5 so’mni 
tashkil  qilardi.  Respublika  kutubhonalarining  kitob  fondi  1950-1970  yillarda  o’n 
barobarga ko’paygan bo’lsa-da, lekin ularning ko’pchiligini mafkuraviy targ’ibot uchun 
zarur bo’lgan marksizm-leninizmga oid asarlar tashkil qilar edi. Olingan kitoblarning 8-
10  foizigina  respublikada  nashr  etilgan  bo’lib,  qolganlari  chetdan  keltirilib,  ularning 
aksariyati  rus  tilida  edi.  Madaniy-ma’rifiy  muassasalar  moliyaviy  jihatdan  davlat 
nazoratidan  chetda  qolganligi  uchun  ko’pincha  jamoatchilik  asosida  ko’rildi. 
O’zbekistonda ta’lim tizimini yahshilash uchun o’nlab qarorlar qabul qilinardi. Biroq bu 
qarorlar  milliy  maktablarda  to’liq  bajarilmasdi.  Maktablar  urushdan  keyin  ham 

 
130 
darsliklar  bilan  to’liq  ta’minlanmadi.  O’qituvchi  hodimlar  masalasi  urushdan  keyingi 
yillarda eng jiddiy  muammolardan edi. Chunki, malakali o’qituvchilar asosan urushga 
yuborilgan,  ularning  ko’pchiligi  halok  bo’lgandi.  1950  yilda  respublika  xalq  xo’jaligi 
uchun kadrlar tayyorlashda 26 ta oliy o’quv yurtlari, shuningdek 2 ta universitet faoliyat 
ko’rsatdi.  
Shu  bilan  birga 92 ta  tehnikum  urta  mahsus ta’lim  tizimida  ish olib  bordi.  1950-
1953  yillarda  oliy  o’quv  yurtini  bitirganlarning  atigi  30%  ini,  o’rta  mahsus  o’quv 
yurtlari  bitiruvchilarining  esa  33%  ini  o’zbeklar  tashkil  qildi,  holos.  O’zbek  millatiga 
mansub  yoshlarni  oliy  va  o’rta  mahsus  ta’lim  maskanlariga  bunchalik  kam  jalb 
etilishining  sabablaridan  biri  bu  o’quv  yurtlariga  kiruvchi  yoshlar  o’rta  maktablarda 
ommaviy-siyosiy  tadbirlarga,  qishloq  ishlariga  asossiz  ravishda  ko’plab  jalb  qilinishi 
oqibatida ular oliy o’quv yurtlariga kira olishlari uchun talab qilinadigan bilimni olish 
imkoniyatiga ega bo’lmasdilar. Yana bir muhim sabablaridan biri, oliy o’quv yurtlariga 
kirish uchun sinov sifatida horijiy tillardan imtihon qo’yilishi va talabalarga 80 yillardan 
boshlab  rus  tilida  dars  o’tilishi  edi.  Ayni  paytda,  qayd  etish  joizki,  respublikada  oliy 
o’quv  yurtlari  soni  ham  ortib  bordi.  1959  yili  respublika  oliy  va  o’rta  mahsus  ta’lim 
vazirligi  tizimida  31 ta oliy  o’quv  yurtlari  mavjud bo’lib, ularda 88  ming  kishi ta’lim 
olgan bo’lsa, 1985 yilga kelib oliy o’quv yurtlari soni 42 taga talabalar soni esa 285,5 
ming  kishini  tashkil  qildi.  Shuningdek,  respublikadagi  249  ta  o’rta  mahsus  bilim 
yurtlarida 281,7 ming o’quvchi bilim oldi. Bu miqdor mahalliy millat yigit qizlari bilim 
uchun emas diplom uchun qiziqsh degan aqidalar asoslanganligini ko’rsatadi.  
Bu davrda mutahassislar tayyorlashda asosiy e’tibor son ko’rsatkichlariga qaratildi. 
Shu  bilan  birga,  oliy  va  o’rta  mahsus  ta’lim  tizimida  mafkuraviy  tazyiqlar  kuchaydi; 
mutahassislik bo’yicha asosiy fanlarni o’qitishni takomillashtirish o’rniga barcha   oliy   
o’quv   yurtlarida   kommunistik   mafkurani shakllantiruvchi KPSS tarixi, marksizm-
leninizm  falsafasi,  siyosiy  iqtisod  fanlarini  o’qitish  amalga  oshirildi.  O’quv  jarayoni 
uchun  muhim  bo’lgan  demokratik  va  ijodiy  jihatlar  inkor  etildi.  Natijada  oliy  ta’lim 
tizimida  mas’uliyatsiz,  loqayd,  «o’rtamiyona»  mutahassislar  tayyorlash  mehanizmi 
vujudga  keldi.      Shunday  bo’lishiga  qaramay  O’zbekistonliklarni,  hususan 
o’zbeklarning  ilmga  chanqoqligi  har  qanday  sun’iy  to’siqlarni  yenga  boshladi. 
O’zbekistonda  fan  va  tehnikaning  hamma  sohalarida  yirik  olimlar  yetishtirilib,  fan 
nomzodlarini  va  doktorlarini  tayyorlash  bo’yicha  sobik  SSSRda  oldingi  qatorlarga 
chiqdi.  
1950 yil O’zbekistonda 1760 fan nomzodi, 180 fan doktorlari ilmiy ish olib borar 
edi. 1965 yilda esa, fan nomzodlarining soni 4000 va fan doktori 324taga yetdi. 50-60 
yillari  Respublika  Fanlar  akademiyasining  olimlari,  ayniqsa,  matematika-mehanika, 
tibbiyot, energetika, qishloq xo’jaligi sohalarida yoshlar olib bordilar. Bir qancha ilmiy-
tekshirish institutlari travmotologiya va ortopediya, energetika, matematika, onkologiya 
va  radiologiya,  O’rta  Osiyo  qishloq  xo’jaligini  mehanizasiyalash  va  elektrlashtirish, 
kibernetika  va  boshqa  bir  qancha  institutlar  shu  yillarda  ishga  tushirildi.  Fanlar 
akademiyasi  qoshida  Falsafa  va  huquq  instituti  tashkil  etilib,  Sharqshunoslik  instituti 
faoliyati kengaytirildi.  
50-yillardan  boshlab  respublikada  ilmiy-tadqiqot  ishlarida  atom  quvvatidan 
foydalana  boshlandi.  Dastlabki  paytda  atom  quvvati  Toshkent  va  Samarkand  Davlat 
universitetlari  laboratoriyalarida,  Fanlar  akademiyasining  fizika-tehnika  institutida, 
politehnika va medisina institutlarida ishlatildi. 1956 yil  boshlarida Toshkentdan 30 km 

 
131 
yiroqda,  750  shtat  birligiga  mo’ljallangan  Yadro  ilmiy-tadqiqot  instituti  va  barcha 
qulayliklarga  ega  bo’lgan  shaharcha  qurilib,  1958  yili  ishga  tushirildi.  Uning  birinchi 
direktori etib, yirik fizik olim, akademik Ubay Orifov tayinladi.  
1951-1954 yillari respublikada yana bir yirik ilmiy markaz bunyod etildi. 80 gektar 
maydonda ittifoqda yagona tabiiy sharoitda o’sadigan Toshkent botanika bog’i yaratildi. 
1956  yili  5  noyabrda  O’rta  Osiyoda  birinchi  Toshkent  telemarkazi  ishga  tushurildi. 
1962 yil Urganchda, 1964 yil Nukusda ham televizion markazlar ish boshladi.  
O’zbekistonlik olimlarning bir qanchasi, ayniqsa, tabiiy fanlar sohasida o’zlarining 
ilmiy yutuqlari bilan nafaqat sobiq ittifoq doirasida, balki jahon miqyosida tan olindi va 
yuqori  darajadagi  davlat  mukofotlariga  sazovor  bo’ldilar.  O’zbek  olimlaridan 
matematiklar  –  T.N.Qori-Niyoziy,  T.A.Sarimsoqov,  S.H.Sirojiddinov,  fiziklar  – 
U.O.Oripov,  S.A.Azimov,  ximiklar  –  O.S.Sodiqov,  S.Yu.Yunusov,  M.I.Nabiyev, 
geologlar  –  H.M.Abdullayev,  I.K.Hamraboyev,  G.A.Mavlonov,  biologlar  – 
A.M.Muzaffarov,  K.Z.Zokirov,  T.Z.Zohidov  tehnika  sohasida  M.T.Urazboyev, 
H.A.Rahmatulin, 
H.Fayziyev, 
jamiyatshunoslik 
fani 
sohasida 
I.M.Muminov, 
H.Sulaymonova, Yo.G.Gulomovlar shular jumlasidandir.  
  3.  Yurtboshimiz  I.A.Karimovning  mana  bu  ibratomuz  so’zlarida  ulug’ 
ajdodlarimizning  muttasil  mustaqillik  g’oyasiga  sodiq  bo’lib,  shunga  intilib  yashab 
kelganligiga yana bir bor amin bo’lamiz: «Biz ona O’zbekiston istiqlolini, uning sha’nu 
shavkatini  qanday  himoya  etishni  ota-bobolarimizdan  meros  qilib  olishimiz  va  uning 
himoyasiga hamisha tayyor turmog’imiz darkor». 
Darhaqiqat,  chor  mustamlakachiligi  o’zining  behad  zulmkorligi,    qabohati  bilan 
yurtimiz,  uning jafokash odamlari tanasida o’chmas dard-hasrat qoldirdi, ularning qalbi 
dilini  pora-pora  etib,  beadad  mahrumliklarga  giriftor  qildi.  U  ajdodlarimizning  qalb 
olamini azaldan bezab, ularni ma’nan va ruhan   qo’llab-quvvatlab   kelgan   ne-ne asl 
ma’naviy qadriyatlarni zavol toptira borib, ularning jismi-jonida mavj urib kelgan milliy 
istiqlol  va  erk  tuyg’ularini  asta-sekin  sundirishga  urinib  keldi.  Yurtimiz  tuprog’ini 
qonga belagan chor zobitlaridan biri bo’lgan general Skobelevning: