Nazariya va amaliyotda korporativ boshqaruv

Nazorat savollari

1.	Korporativ boshqaruv tushunchasining mohiyatini tushuntirib bering.
2.	“Korporativ boshqaruv” tushunchasining turli talqindagi ta’riflarini aytib bering.
3.	Korporativ boshqaruvning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida qanday ma’lumotlarga egasiz?
4.	Korporatsiyalar qanday farqli jihatlarga ega?
5.	Korporatsiya rahbariyati qarorlar qabul qilish jarayonida nimani hisobga olishi lozim?
6.	Korporativ birlashmalar qanday turlarga ega?
7.	Korporativ muhitni tushuntirib bering.
8.	Korporativ boshqaruvda qanday maqsad qo‘yilgan?

2-mavzu. KORPORATIV BOSHQARUVNING XORIJIY MODELLARI


Reja:
2.1. Korporativ boshqaruvning Ingliz-amerika modeli.
2.2. Korporativ boshqaruvning Germaniya modeli.
2.3. Korporativ boshqaruvning Yaponiya modeli.
2.4. Korporativ boshqaruvning Shvetsiya modeli.
2.5. Korporativ boshqaruvning oilaviy modeli.
2.6. Zamonaviy xorijiy modellarning taqqoslama tahlili.


2.1. Korporativ boshqaruvning ingliz-amerika modeli
Korporativ boshqaruvning ingliz-amerika modeli aslida AQSH va Buyuk Britaniyaga xos model hisoblansada, dunyo bo‘ylab keng tarqalgan Ushbu model negizini tashkil etuvchi aksiyador nazariyasiga ko‘ra, korporatsiya menejerlarining asosiy majburiyati aksiyadorlar boyligini (mulkini) maksimallashtirish hisoblanadi. CHunonchi aksiyadorlar korporatsiyaning egalari hisoblanadilar va zimmalariga eng yuqori riskni oladilar. Direktorlar kengashi bir pog‘onali kengash modelini namoyon etadi va asosan aksiyadorlar tomonidan saylanadigan ijrochi bo‘lmagan direktorlardan tashkil topadi.
Korporativ boshqaruvning ingliz-amerika modelining autsayder model sifatida talqin qilinishida korporativ mulkdorlar tarkibi ahamiyatga ega bo‘lib, mulkdorlarning yuqori darajadagi tarqoqligi modelning eng asosiy xususiyati sanaladi. Menejerlar faoliyati ustidan nazorat aksiyadorlarning, ularga tegishli aksiyalar ulushiga monand tarzda, ovoz berish huquqi orqali amalga oshadi. Agar aksiyadorlar menejment faoliyatidan qoniqish hosil qilmasalar, tasarrufidagi aksiyalarini sotish orqali menejmentga bo‘lgan ishonchsizlikni ifoda etadilar. Natijada bu holat aksiyalar narxining pasayishi va yangi investorlar-mulkdorlarning kelishi bilan menejment kengashi tarkibida o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keladi. Shu boisdan, mulkdorlar tarkibining yuqori darajada tarqoqligi korporativ muvaffaqiyatning qisqa muddatli foydani maksimallashtirishga bog‘lab qo‘yilishiga sabab bo‘ladi. Bu tizimda minoritar aksiyadorlarni himoya qilish fond bozori likvidliligi va pirovardida aksiyalarni qiyinchiliksiz sotish imkoniyati bilan kafolatlanadi. Ta’kidlash o‘rinliki, ingliz-amerika modeli amal qiladigan AQSH va Buyuk Britaniya korporativ boshqaruv tizimlarida ayrim o‘ziga xosliklar ham mavjud. Masalan, Buyuk Britaniya korporativ boshqaruv tizimida ijro organi rahbari (boshqaruv raisi) bir paytning o‘zida direktorlar kengashi raisi bo‘lishi mumkin emas. Biroq AQSHda bunday amaliyot mavjud va ko‘pchilik korporatsiyalar kengashlarida bir shaxsning ikkita rahbarlik pozitsiyasini egallashiga ruxsat beriladi. Bu esa, tabiiyki, ijrochi direktor tomonidan boshqariladigan direktorlar kengashiga ega korporatsiyalarda menejment uchun kompensatsiya darajasi sezilarli darajada yuqori bo‘lishi holatlariga olib keladi.
Yuqorida keltirilgan ingliz-amerika yoki autsaydercha model - bu aksiyadorlik jamiyatiga nisbatan yuqori darajadagi korporativ nazoratning yoki aksiyadorlik jamiyati menejmenti ustidan nazoratning tashqi bozor mexanizmlaridan foydalanishga asoslangan aksiyadorlik jamiyatini boshqaruv modeli. Bunday boshqaruv modeli AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada, YAngi Zellandiya kabi davlatlar uchun xosdir. Bunda aksiyadorlarning manfaatlari bir-biridan farqlanuvchi aksiyadorlik jamiyati menejmentiga bogʻliq holda mavjud boʻlgan oʻziga xos koʻp sonli investorlarda namoyon boʻladi. Aksiyadorlik jamiyatini real boshqarish professional menejerlar tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu modelni qoʻllashdagi asosiy muammo aksiyadorlik jamiyati ta’sischilari va jalb etilgan menejerlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlardagi muammo hisoblanadi. Bunday sharoitda, albatta, aksiyadorlik jamiyati menejmenti ustidan nazoratni amalga oshirishda muhim uringa chikuvchi fond bozorining roli yanada ortadi. Asosiy ishtirokchilar menejerlar, direktorlar (direktorlar kengashi) va investorlar hisoblanadi. Shuningdek, hukumat tuzilmalari, birjalar, oʻzini nazorat qiluvchi organlar, korporatsiya va investorlarga korporativ boshqaruv va ishonch boʻyicha ovoz berish yuzasidan maslahat xizmatlarini taqdim etuvchi konsalting firmalari ham qatnashadilar.
Korporativ boshqaruvning anglo-amerikancha modelida axborotlar ochiqligining eng qat’iy me’yorini namoyon etadi. Ushbu modelni qoʻllovchi boshqa mamlakatlarda ham axborotlar e’lon qilish darajasi yuqori, biroq AQShda korporatsiyalar har chorakda bir marta turli-tuman axborotlarni chop etishi lozim. Shuningdek, yillik hisobotga yoki aksiyadorlarning har yillik umumiy yig‘ilishiga quyidagi ma’lumotlar kiritilgan boʻlishi lozim: har choraklik moliyaviy axborot;

• 
  kapital tarkibi to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
  
• 
  tayinlangan direktorlarning ilgarigi faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotnoma (nasl-nomasi, egallagan lavozimi, korporatsiyalar bilan munosabati, korporatsiyada aksiyaga egalik qilishi);
  
• 
  ijrochi direktorlarga tulanadigan ish haqi (ragbatlantirishlar) mikdori va tulov haqida ma’lumotlar;
  
• 
  eng yukori lavozimdagi 5 kishining har birining ragbatlantirilishi (ular ismi-sharifi keltirilgan boʻlishi lozim);
  
• 
  5 %dan yukori aksiyadorlik kapitaliga egalik qiluvchi barcha aksiyadorlar haqidagi ma’lumotlar;
  
• 
  kushib olinishi yoki qayta tashkil etilishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
  
• 
  Ustavga tuzatishlar kuzda to‘tilayotgan tuzatishlar kiritilishi haqidagi ma’lumotlar;
  
• 
  auditorlik tekshiruvi uchun taklif etilayotgan shaxs yoki kompaniyalar
  

nomi.
Korporativ boshqaruvning oilaviy modeli Osiyo va Lotin Amerikasi mamlakatlari, Kanada, SHvetsiya, Italiya va Fransiyada keng tarkalganligi bilan ajralib turadi. Bunda korporatsiyani boshqarish bir oila a’zolari tomonidan amalga oshiriladi. Korporatsiya kapitali oilaviy kanallar boʻyicha jamlanadi va taksimlanadi hamda korporatsiya biznesi va moliyaviy resurlari harakati ustidan nazorat tuligicha oilaga tegishli hisoblanadi (masalan, SHvetsiyada Valenberglar, Italiyada Anelli, Kanadada Bronfmanlar, Tayvanda Li Kay SHi dinastiyasi bunga misol bula oladi). Ayrim xollarda, oilaviy biznesda investorlar jalb etilishi mumkin, birok, ular korporativ boshqaruvda koʻp ovozga ega boʻlmaydi. Bunday aksiyalar birjaga savdoga kuyilishi orqali ham emissiya kilinishi mumkin. Agar aksiyadorlik jamiyatining barcha aksiyalari bir ovoz beruvchiga tegishli bulsa, u xolda oilaga tegishli aksiyalar kushimcha afzalliklar taqdim etadi (masalan, direktorlar kengashi a’zolarini tanlashda istisno tarikasidagi huquqlar). Bunday instrument aksiyadorlik jamiyati faoliyatini yirik aksiyalar apketiga ega bo‘lmagan xolda ham nazorat qilish imkonini beradi.Ayrim tadkikotchilarning fikrlariga kura, oilaviy kompaniyalar kapitalni jamlashning eskirgan usuli sifatida oʻzini namoyon etadi va biznesni yuritishning samarali shakli hisoblanmaydi. Birok, ma’lumotlar guvoxlik berishicha, sanoati rivojlangan mamlakatlarda YAIMning 45 %dan 75 %gacha qismi aynan oilaviy kompaniyalar xissasiga to‘g‘ri keladi [6]. Bundan tashqari, oilaviy kompaniyalar koʻp sonli mulkdorlari bulgan kompaniyalar bilan solishtirganda birmuncha uzoq vaqt faoliyat ko‘rsatadi.