a) modal soʻz mustaqil yasama soʻzdan ajralgan bolishi mumkin. Bunday modal soʻz yasovchi qismlarga ajratilmaydi. Aynan shu koʻrinishdagi mustaqil soʻz esa yasovchi qismlarga ajratiladi. Qiyoslang: Uning har qanday topshirigi soʻzsiz bajariladi.Soʻzsiz, bu kirdikorlarning boshida sen turibsan. Birinchi misoldagi soʻzsiz mustaqil soʻz bolib, soʻz+siz qismlardan iborat, ikkinchi misoldagi soʻzsiz esa qismlarga ajratilmaydi, bir butun holda soʼzlovchining anglatilayotgan fikrni dallash munosabatini bildiradi; b) modal soʻz mustaqil soʻzning biror grammatik shaklidan kelib chiqqanda ham u morfemalarga ajralmaydi. Modal soʻz koʻrinishidagi mustaqil soʻz esa morfemalarga ajraladi: Har bir ishning chamasi bor (egalik shaklidagi ot: chama+si). Ular, chamasi, bir yildan soʻng uchrashdilar (modal soz).
Modal soʻzlarni u ajralib chiqqan mustaqil soʻzdan quyidagi belgilariga koʻra farqlash mumkin:
Undov soʻzlar
Hishayajon, buyruq - xitob ifodalash uchun ishlatiladigan soʻzlar undov soʻz deb ataladi. Undov sozlar
1) his-hayajon: eh, oh, uh, obbo, bas, marsh, hormang, rahmat, barakalla, xayr, salom kabilarda;
2) buyruq - xitob: qurey - qurey, tu -tu, pish - pish, kisht kabi sozlardan iborat boladi.
Undovlar boshqa soʻz turkumlaridan lugʻaviy manoga ega emasligi bilan farqlanadi.
1. His hayajon undovlar quyidagi manolarni ifodalaydi:
1) soʻroq: Men ham boraman, a?
2) ajablanish: Buni qarang, a!
3) kamsitish: E, shu ham ish boldi-yu.
4) qoʻrqinch: I-i, yiqilib ketaman;
5) taajjub, hayrat: Iye, keldingizmi!?
6) ishonchsizlik: Be, qoysang-chi bu gapingni;
7) achinish, norozilik: Obbo, yana ish pachava, deng;
2. Buyruq-xitob undovlari
Buyruq-xitob undovlari biror ish-harakatni bajarishga undash yoki harakatdan toʻxtatish, tinchlantirish uchun qoʻllanadi. Bu tur undovlardan pish-pish (mushukni), beh-beh, tu-tu-tu (tovuqni), bah-bah (itni) kabi undovlar hayvon va qushlarni chaqirish uchun, hayt (hayvon-larni), pisht (mushukni), kisht (tovuqni), chuh (otni), xix (eshakni), qurey-qurey (qoyni) kabi undovlar hayvon va qushlarni haydash uchun ishlatilsa, dirr, tak (otni), xush, xuush (sigirni), huk (hukizni), ishsh (eshakni), chix (tuyani) kabi undovlar hayvonlarni harakatdan toʼxta-tish, tinchitish yoki harakatga undash uchun ishlatiladi.
Yuqoridagilardan tashqari, koʻrsatishni ifodalovchi huv, hu kabi soʻzlar, urf-odat bilan bogʼliq: assalomu alaykum, vaalaykum assalom, hormang, bor boʻling, rahmat, tashakkur, balli, barakalla, ofarin kabi soʻzlar ham undovlardir.
Nutqda bazi mustaqil soʻzlar oʻz manosini yoqotgan holda undovga koʻchishi mumkin: Kel, bir miriqib dam olaylik.
Do'stlaringiz bilan baham: |