Neft ha'm gazdi qayta islew karxanalari o'ndiris na'tiyjeliginin' mazmuni, korsetkishleri ha'm onin' kolemine ta'sir etiwshi faktorlar Joba

Neft ha'm gazdi qayta islew karxanalari o'ndiris na'tiyjeliginin'mazmuni

Shet el firma hám kárxanalar óz xızmetlerinde nátiyje-darlıqqa erisiw ushın islep shıǵarıw texnika hám texnologiya -lariga itibardı kúsheytiwden tısqarı, ónim sapasın asırıw jáne onı reklama etiwge ayrıqsha itibar qaratmoqdalar. Mısalı, Yaponiyanıń " Omron" firması ózine " Barlıqtıń jaqsı ómiri, jaqsı dúnya ushın degen sóz dizbegin uran etip alǵan. Amerikanıń " Katerpiller" kompaniyasınıń uranı " Dúnyanıń hár bir múyeshinde 48 saat xizmet kórsetiw" Bulsa, ' Ribok" firması Jaqsı bahadagi baxa" sóz dizbegin uran etip alǵan. Bulnday mısallardan taǵı bir neshesin keltirip ótiw múmkin. Joqarıda aytılǵanlardan kelip shıǵadıki, nátiyje hám nátiyjelililik qatıp qalǵan kategoriyalar qatarına kirmaydi xamda fakatgana pul kórinisinde o'lchanmaydi. Nátiyjelililik hám sapalı mexnat sebepli kárxana birinshiden, óziniń ekonomikalıq turaqlılıǵın hám bazar daǵı básekichilikka shıdam beriwin támiyinleydi, ekinshiden, óz imidjini jaqsılaydı hám sherikler menen baylanısların bekkemleydi, úshinshiden, xızmetkerlerdiń qktisodiy jáne social jaǵdayın jaqsılaydı. Sonday eken, islep shıǵarıw natiyjeliligin asırıw yullarini qıdırıw, ǵárejet hám nátiyjelerdi tuwrı salıstırıw, múlkshilik forması, qaysı tarmaqqa tiyisliligi, tapy jaylasıwı hám iskerlik túrinen qaramastan, hár bir kárxana ushın zárúrli wazıypa esaplanadı.

2. Islep shıǵarıw natiyjeliligin asırıw — kárxana administraciyasınıń turaqlı jánezifasi bolıp tabıladı. Bul wazıypanı sheshiw ámeliyatda kuyidagi faktorlar menen baylanıslı boladı :
bazar talaplarına juwap beretuǵın joqarı sapalı ónim óndiriste eń kem ǵárejetler menen óndiristiń maksimal kólemin támiyinleytuǵın, optimal islep shıǵarıw procesin tańlaw ;
qarıydarlar talabın qandırıwǵa yunaltirilgan
ónimdi satıw hám joqarı dáramat (payda ) alıw ;
aylanba qurallardı tejew múmkinshiligin jaratıwshı optimal islep chikarish rezervlarini jaratıw.
Xujalik natiyjeliligin bahalaw, kárxanada paydala - niladigan resurs túrleri boyınsha ámelge asırılıwı hám miq- dar tárepinen ólsheniwi múmkin. Mısalı, jumısshı kúshinen paydalanıw natiyjeliligin miynet ónimliligi hám ónimdiń mexnat sıyımlılıqı kórsetkishleri járdeminde tómendegi formula tiykarında bahalawmumkin:
My = Q / Np
My - mexnat ónimliligi;
Q - ónim kolemi kiymat kurinishida;
Nr - isleytuǵınlar (jumısshılar ) sanı.
Ónimdiń mexnat sıyımlılıqı mexnat ónimliligine tes-kari kórsetkishi bolıp, sarplanǵan miynet muǵdarınıń islep shıǵarılǵan ónim kólemine qatnası retinde aniklanadi:
T = Nr/ Q

Miynet quralları (tiykarǵı fondlar) den paydalanıw natiyjeliligi ónimdiń fond sıyımlılıqı hám fond qaytimi soqır-satkichlari járdeminde aniklanadi. Bulnda fond kaytimi korxo-na tiykarǵı fondlarining bir swmiga tuwrı keliwshi islep shıǵarılǵan ónimdi anglatsa, fond sıyımlılıqı bolsa fond kayti-miga teris kórsetkish bolıp, jańa tiykarǵı fondlarni shólkemlestiriw ushın zárúr bolǵan kapital quymalardı anilash wazıypasın atqaradı.

Fond qaytimi (Fq) hám fond sıyımlılıqı (Fs) sıyımlılıqın aniklash formulası tómendegishe:
Fq= Q/ Af
Q - ónim kolemi, baha boyınsha ;
Af — tiykarǵı islep chikarish fondlar kiymati.
Fs= Af / Q
Fond qaytimi qanshellilik joqarı hám fond sıyımlılıqı qanshellilik tómen Bulsa, islep shıǵarıw hám mexnat qurallarınan paydalanıw natiyjeliligi sonshalıq joqarı boladı hám kerisinshe. Mashina hám úskenelerden ónimli paydalanıw, islep shıǵarıw texnologiyaların jetilistiriw xamda xızmetkerler ilmiy tájriybe-sini asırıw, fond qaytimini kupaytirishning áhmiyetli rezervi esaplanadi.
Miynet qurallarınan paydalanıw natiyjeliligi, ónimlerdiń material sıyımlılıqı járdeminde sarplanǵan shiyki zat, material, janar may, quwat hám mexnat Bulyımlarınıń ulıwma baxasıni islep shıǵarılǵan ónim kólemine qatnası orkali aniklanadi. Onıń formulası kuyidagicha:

m = M / Q

m - ónimlerdiń material sıyımlılıqı ;
M - ónim islep shıǵarıw ushın ketken materiallıq ǵárejetlerdiń ulıwma muǵdarı, pul kórinisinde;
Q - islep chikarilgan ónim kolemi, ma`nisi boyınsha.
Ónimdiń material sıyımlılıqı qanshellilik tómen Bulsa, islep shıǵarıw natiyjeliligi sonshalıq yukori boladı. Birok ónim material sıyımlılıqın kemeytiw, onıń sapasın pa-saytırıw yamasa texnologiya norma hám qaǵıydaların Bulzıw esabine ámelge asırilmasligi kerek. Material sıyımlılıqınıń Bul tárzde kemeytirilii ekonomikalıq jınayat esaplanadi hám nızamǵa tiykarınan jazaǵa tartıladı.
Bazar sharayatlarında kárxana xojalıq iskerligi nátiyje-dorligining ulıwmalastıratuǵın yamasa kriterya kursatkichi retinde rentabellik yamasa kapitaldıń tabıslılıǵın qabıllaw múmkin. Bul kursatkich tómendegi formula tiykarında esaplanadi:
Ri/ch = Fb / Af+Om*100
Ri/ch - rentabellik, xujalik iskerliginiń nati-jasini payda formasında kursatadi hám procentlerde zygaanadi;
Fb - kárxananıń balans paydası ;
Af+Om - aha`m nslanǵan kapital (tiykarǵı hám aylanba ) ma`nisi
Koefficienttiń úlkenlesiwi mexnat, finans, texnologiya hám materiallıq resurslarınan ónimlirod paydalanıwdı ańlatadı. Solnki áyne olar islep shıǵarıw kolemi hám ǵárejetleri, ónim bahasiga tásir ótkeredi. Xujalik iskerligi minimal ǵárejetler menen joqarı sapalı ónim islep shıǵarıw yulga qoyılǵan orınlarda natiyjelilew boladı.
Kárxana rentabelligini anıqlawda geyde kárxana alǵan ulıwma payda emes, bálki ónim ózine túser bahasın tómenletiw esabine alınatuǵın payda úlesinen paydalanıladı.
Joqarıda keltirilgen xojalıq natiyjeliligin bahalaw usılları hám kórsetkishlerinen tısqarı búgingi kúnde ámeliyatda Ózbekstan Respublikası Mámleket Múlk Qumitasi tárepinen islep shıǵılǵan kárxanalardıń ekonomikalıq qorenishlik belgilerin anıqlaw ushın kriteryalar sisteması da qollanıladı. Olardıń qatarına tómendegilerdi kirgiziw múmkin:
tulov qábileti koefficiyenti (Kt. q.);
jeke hám qarızǵa alınǵan aqshalar qatnası koefficiyenti (Kx. q);
finanslıq ǵárezsizlik koefficiyenta (Kмм );
• xususiy aylanba mablarlar menen támiyinlengenlik
koefficiyenti (Kxam).
Bul kórsetkishler bir karashda ónim islep chikarish tarawine, sonday eken, islep chikarish natiyjeliligine baylanısı joqday tuyuladi. Tiykarınan bolsa áyne olar orkali kárxananıń nátiyjeli iskerligin ańlatıwshı ekonomikalıq hám finanslıq barkarorlik sáwlelendiriledi. Bulnnan tashdari, ónimdiń material sıyımlılıqı, fond kaytimi, mexdat ónimliligi hám rentabellik kórsetkishleri, islep shıǵarıwdı joybarlaw hám analiz qılıwda qollansa, kriteryalar sisteması járdeminde bolsa kárxanalar ózleriniń jumıs alıp barıw qábiletin kórsetedi xamda hár qıylı mashqalalı jaǵdaylarda xujalik sudida óz máplerin ximoya etedi.
Tólew qábileti koefficiyenti (Kt, q.) kárxananıń depitorlar menen waqıtında esap-kitap qılıw xamda tayın ónim hám basqa materiallıq quralların satıwdıń qolay sharayatlarda satıw arqalı baxolanadigan tolıq múmkinshiliklerin kursatadi. Ol tómendegi formula tiykarında esaplanadi:
Km. k =A2-My. o. k / P2 - Ikk
A2 — aylanba aktivler (islep chikarish zaxi-ralari, tayın ónim, pul qarjları, depitorlik qarızları hám xokazolar);
П2 — minnetlemeler (kiska múddetli qarızlar, qısqa múddetli kreditler, byudjet aldındaǵı muzdıń jarıǵılar, kreditorlik karzlari hám xokazo);
Mo'. d. q— múddeti utib ketken depitorlik karzlari;
Iqk— uzaq múddetli muzdıń jarıǵı hám kreditler.
Jeke hám qarızǵa alınǵan aqshalar qatnası koefficiyenti (Kh. q. m.) olardıń qáliplesiw dáreklerin inabatqa alǵan túrde, pul maolarlari menen támiyinlengenlik dárejesin aniklaydi. Ol tómendegi formula tiykarında esaplanadi:
K= П1 /Пг -Iкк
П1—xususiy aqshalar dárekleri (Qaǵıyda fondı, qosılǵan kapital, bólistirilmegen payda hám xokazo).
Finanslıq ǵárezsizlik koefficiyenti (Kmm kárxana finanslıq ǵárezsizliginiń azayıwı (kupayishi), keleshekte finanslıq qıyınshılıqlarǵa uchrash qáwpiniń kusheytiwi (tómenlewi) haqqında maǵlıwmat beredi xamda kárxana óz minnetlemeleri aldında juwap beriwiniń kepilliklerin belgilep beredi. Ol tómendegi formula tiykarında esaplanadi:
Kmm= П1 / IB
IB - kárxana balansı aktivi yamasa passivining juwmaǵı.
Jeke aylanba aqshalar menen támiyinlengenlik koefficiyenti (Kx. a. m) kárxananıń turaqlı islep shıǵarıw -xojalıq iskerligin júrgiziw ushın zárúr bolǵan aylanba qurallar bar ekenligin xarakteristikalaydı. Sonıń menen birge ol, kárxana iyeleri hám kreditorlar máplerindegi munasábetlerdi de sáwlelendiredi.
Usı koefficiyent tómendegi formula tiykarında esaplanadi:
Kx. a. m= P1 -A1 /A2
A1 — uzaq múddetli aktivler (tiykarǵı qurallar, kapital quymalar, nomateriyalliq aktivler hám xokazo).
Kórsetkishler sistemasın tayarlaǵan avtorlar tárepinen kárxananıń tulovga qábiletligi yamasa nasharlıǵın anıqlawshı ulchamlar belgilep berilgen. Mısalı, tólew kobiliyati koefficiyenti hám de jeke hám qarızǵa alınǵan aqshalar qatnası koefficiyenti 2 den kishi Bulsa (Kt. q <2; Kx. q. m<2), finanslıq ǵárezsizlik koefficiyenti 0, 5 ten kishi bolsa (Kmm (<0, 5), jeke aylanba aqshalar menen támiyinlengenlik koefficiyenti 0, 1 den kishi bolsa (Kx. a. m <0, 1) kárxanalar nashar dep tabıladı. Kárxana nasharlıǵı, sonday eken, xojalıq iskerliginiń nátiyjesizligi tuwrisidagi juwmaqlawshı qarar, qorenishlik ólshemleriniń ulıwma summası 4, 6 dan kishi bolǵan túrde qabıl etiledi.
Xojalıq iskerligi natiyjeliligin asırıw oǵırı quramalı process bolıp, Bulnıń xamma ushın tuwri keliwshi yago-na yuli joq. Hár bir kárxana Bul máseleni sheshiwde óz múmkinshilikleri hám júzege kelgen ekonomikalıq shárt-shárayatlarınan kelip shıqqan túrde háreket etedi. Biraq barlıq qallarda xam nátiyjelililiktiń tiykarında paydanı myakagmallashtirish yamasa ǵárejetlerdi minimallastırıw jatadı.
Mısal : Aytaylik, kárxananıń 10 mln. sum muǵdarında aqshası bolıp, Bul aqshalardı islep shıǵarıwdı keńeytiwge jumsaw muljallangan. Esap -kitaplar sonı kórsetedi, kárxana 10 mln. sum sarp etiw etkende qosımsha 11 mln. sumlik ónim islep shıǵaradı, yaǵnıy payda 1 mln. sumni yamasa qosılǵan kapitaldıń 10 % bólegin quraydı.
Eger kárxana Bul aqshanı bankke jılına 12 % li depozit esabına qoyǵanında, procentler uchui 1, 2 mln. sum payda alǵan bo'lar edi. Sonday eken, alternativ ǵárejetlerdi esaplaǵanda kárxana 0, 2 mln. sum muǵdarı daǵı qoldan shıǵarıp jiberilgen paydanı xam esapqa alıwı kerek. Birok jumısqa Bulnday jaqınlawdıń, búgingi bazar munasábetleri sharayatlarında keń tarkalgan Bulnday usılında, yaǵnıy eń kóp paydaǵa iye Bulish principi tiykarındaǵı usılda, kárxana paydanı maksimal dárejege shıǵarsada, islep shıǵarıwdı keńeytiwge erise almaydı. Islep shıǵarıwdı keńeytiw bolsa, barlıqǵa málim Bulgani-dek, ekonomikanıń rawajlanıwı ushın eń zárúrli talaplardan biri esaplanadı.
3. Islep shıǵarıw natiyjeliligin asırıw, xujalik júrgiziwdiń bazar sisteması xamda hár qanday dáwirdiń zárúrli talabı bolıp tabıladı. Nátiyjelililik qálegen kárxananıń ekonomikalıq turaqlılıǵın hám jumıs alıp barıw kobiliyatini sáwlelendiredi. Hár kanday ishda, atap aytqanda, kárxanalar iskerliginde nátiyjelililiktiń, unamlı nátiyjelerdiń ámeldegi bolmaslıǵın, obrazlı etip aytqanda, ovoragarchilik, waqıt, kúsh hám resursların yuqotish menen izoxlash múmkin.
Pán-texnika rawajlanıwı kárxanalardıń islep shıǵarıw iskerligi natiyjeliligin asırıwda zárúrli faktor bolıp kelgen hám házirde de óz áhmiyetin yuqotmagan. Usı omildan tómendegi jollar menen paydalanıw múmkin:
islep shıǵarıw hám mexnatni mexanizatsiyalastırıw, avtomatlastırıw hám de kompleks túrdegi mexanizatsiyalastırıw ;
tiykarǵı texnologiyalıq processlerdi robotlashtirish;
progressiv, miynet hám de resursların tejewge jóneltirilgen texnologiyalıq processlerdi ámeliyatqa kirgiziw hám olardan keń paydalanıw ;
shiyki zat hám materiallar (mexnat Bulyımları ) zamanagóy túrlerin jaratıw hám olardan paydalanıw ;
islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, joybarlaw hám basqarıw processlerinde zamanagóy informaciya texnologiyalarınan, esaplaw texnikasınan paydalanıw ;
islep shıǵarıw hám mexnatni ilimiy tiykarda shólkemlestiriw.
4. Islep shıǵarıw -texnikalıq wazıypanı sheshiwdiń qandayda bir ha`m riantınıń social - ekonomikalıq abzallıǵın tiykarlab beriw, usınıs etilgen ha`m riantlardan eń nátiyjelisin tańlap alıw maqsetinde anıqlanatuǵın nátiyjelililik salıstırıwiy nátiyjelililik dep ataladı. Salıstırıwiy nátiyjelililik eki hám odan artık ha`m rianttı takqoslash hám sol tiykarda bir ha`m rianttıń boiqa ha`m riantlardan ústinligi hám optimallıǵın anıqlap beredi.
Optimal ha`m rianttı tańlaw xamda onı tiykarlash ushın qosımsha kapital mablaglarning doplanish múddeti yamasa salıstırıwiy nátiyjelililik koefficiyentin esaplab shıǵıw hám olar muǵdarın normativ ma`nisi menen salıstırıwlaw kerek.
Qosımsha kapital aqshalarniig uzını oraw múddeti () qushimcha kapital aqshalardıń (K2—K1) ónim ózine túser bahasın tómenletiwden alınǵan tejam (T1-T2) ra qatnası menen anıqlanadı :
= K2—K1 / T/Н1—T/Н2
Bul jerde: — qoplanish múddeti (jıl x, isobida); K1 hám K2 — ha`m riantlardı engiziw ushın kerek Bulgan mablaglar mikdori;
T/Н1 hám T/Н2— salıstırıwlanatuǵın ha`m riantlar boyınsha ónim ózine túser bahası.
Qosımsha kapital aqshalardıń salıstırıwiy nátiyjelililik koefficiyenti (Ye) qoplanish múddetiniń teris ańlatpası esaplanadı hám ózine túser bahasın tómenletiwden alınǵan tejamning qosımsha kapital aqshalar muǵdarına qatnası menen anıqlanadı :
Е = T/Н1 — T/Н2 / K2—K1 ямаса 1/
Keltirilgen ǵárejetler, olardıń wazıypası hám olardı esaplaw usılı. Keltirilgen ǵárejetler kapital aqshalardıń salıstırıwiy-ekonomikalıq natiyjeliligin ańlatiwshı kórsetkish bolıp, texnikalıq hám ekonomikalıq máselelerdi sheshiw ha`m riantlarınıń eń jaqsısın tańlap alıwda qollanıladı. Qandayda bir texnikalıq wazıypanı xal etshining, ratsionalizatorlik hám oylap shıǵarıw usınısları, texnikalıq hám shólkemlestiriwdiń múmkin bolǵan ha`m riantların, ónim sapasın asırıwdıń túrli usılların salıstırıwlaganda basqa shártleri teń bolıp qalsa, keltirilgen ǵárejetler minimum bolıwınıń talap etetuǵın ha`m riant eń jaqsısı esaplanadı. Bir neshe ha`m riantlardan eń jaqsısın tańlap alıw ushın tómendegi keltirilgen ǵárejetler formulasınan paydalanıw kerek:
T/Н + Ен* К —> min
Bul jerde: T/N - arnawlı bir ha`m riant boyınsha islep shıǵarılǵan ónim ózine túser bahası ;
Yen - kapital aqshalar natiyjeliliginiń normativ koefficiyenti;
K - bir yo'la salınatuǵın kapital aqshalardıń jıyındısı.
Xalıq xojalıǵında jańa texnika, oylap tabılǵanlar hám ratsionalizatorlik usınıslarınan paydalanıwdıń ekonomikalıq natiyjeliligin belgilew metodikasında nátiyjelililiktiń normativ koefficiyenti xalıq xojalıǵınıń hámme tarmaqları ushın 0, 15 ke teń etip alınǵan.
Keltirilgen ǵárejetlerdi anıqlaw eski texnika ornına jańasın jaratıw hám qóllaw nátiyjesinde payda bolatuǵın ekonomikalıq nátiyjeni bahalawǵa xalk xo'jalgi kózqarasınan jantasıwdı talap etedi.
Jıllıq iktisodiy nátiyje — Bul, jańa texnika, texnologiya hám progressiv ónim túrleriniń, mexnat hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdiń ekonomikalıq natiyjeliligin analiz etiw hám bahalawda qollanılatuǵın áhmiyetli kursatkichlardan biri bolıp tabıladı. Bul kórsetkish salıstırıw etiletuǵın ha`m riantlar boyınsha sarplanǵan ǵárejetler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar tiykarında tómendegi formula járdeminde esaplab shıǵıladı :
Й = [( T/Н1 + Ен* K1) —[( T/Н2 + Ен* K2)]*
Bul jerde: Y — jıllıq tejam;
T/Н1 — jańa texnika boyınsha ilajlar engizilgungacha ónim yamasa jumıs birliginiń ózine túser bahası (swm esabinde);
T/Н2 — sonıń ózi, ilajlar engizilgennen keyin (swm )
K1 — ilajlar engizilgungacha ónim birligine sarplanǵan kapital aqshalar muǵdarı ;
K2 — sonıń ózi, ilajlar ámelge asırılǵannan keyin;
A2— jańa ilajlar ámelge asırılǵannan baslap islep shiǵarılatuǵın jıllıq ónim yamasa islerdiń kolemi.
Yen — kapital ǵárejetlerdiń normativ nátiyjelililik koefficiyenti.
Ol jańa kapital quymalardıń minimal dárejedegi ekonomikalıq natiyjeliligin xamda bir sumlıq kapital quyma bir jılda ónim ózine túser bahasın neshe tıyınǵa kemeytira alıwın
Ańlatadı. Mısalı, sanaat tarmog'a ushın belgilengen nátiyjelililik koefficiyenti norması 0, 15 bolsa, Bul sol tarmaqta hár bir swm kapital quymalar ónim ózine túser bahasınıń tómenlewi esabına eń kami menen 15 tıyınlıq tejam, payda beriwi zárúr. Nátiyjelililik koefficiyenti «0»den «1»ga qansha tez intilsa, nátiyjelililik sonsha joqarı, ǵárejetlerdiń qoplanish múddeti bolsa sonsha qısqa boladı.