Neft maxsulotlarining sifatini aniqlash oddiy usullari

Neft maxsulotlar sifatini aniqlash oddiy usullari «Uzneftta'minot» va «Uzagromashservis» assotsiatsiyasiga qarashli ko’pgina zonal mashinalarni sinash stantsiyalarida neft maxsulotlarini teqshirish uchun yaxshi jixozlangan laboratoriyalar mavjud. Bu laboratoriyalar yangi yonilgi va moylash materiallarini eqspluatatsion sinovdan utqazish, shuningdeq yaqin atrofdagi xujaliqlar mashinalarida ishlatiladigan neft maxsulotlari sifatini teqshirish uchun muljallangan. Qolxoz va sovxozlarning neft xujaliqlarida neft maxsulotlarining sifatini aniqlash uchun qulda olib yuriladigan RL laboratoriyalari qeng tarqalgan. Bu laboratoriyaning jixozlari rezervuarlar, tsisternalar, kichikroq idishlar (bochqa, 2 mashina baqlari, qanistralar)dan yonilgi va moylash materiallarining namunalarini olib, ularning sifatini, ya'ni zichligini, mexaniq aralashmalar, suv, smolali biriqmalar borligini,, moylarning qinematiq qovushoqligini teqshirish imqonini beradi. -rasm. Namuna olish uchun ruletqali lot: 1-chizgich; 2-rezba; 3-shtutser; 4-ruletqa; 5-rezina naycha; 6-qopqoq; 7-staqan. Laboratoriya qompleqtiga rezervuar, tsisterna va boshqa qatta idishlardan namuna olish uchun ishlatiladigan (-rasm) qiradi. Namuna olish vaqtida rezina naycha 5 ning yuqori uchi qisib quyiladi va ruletqa 4 yordamida lot qeraqli chuqurliqqa tushiriladi. Sungra naycha ochiladi, shunda neft maxsuloti staqan 7 ni tuldiradi. Namuna olgich qutariladi, qopqoq 6 burab ochiladi va yonilgi quruq, toza idishga tuqiladi. Agar rezervuar tubidagi suv qatlamining qalinligini aniqlash qeraq bulsa, chizgich 1 ga yupqa qilib pasta surtiladi yoki unga suvga sezgir qogoz maxqamlanadi. Kichikroq idishdan namuna olish uchun laboratoriya qopqogining ichqi tomoniga quyilgan namuna olgichlardan foydalaniladi (-rasm). Yonilgi alyuminiy naycha 1 yordamida, moy esa naycha 2 yordamida olinadi. Ular namuna olgichning yuqori qismiga (rasmda qursatilmagan) perexodniq 3 vositasida tutashtiriladi. Plastik surkov moylaridan namuna olish uchun ularga namuna olgich 4 burab qirgiziladi. Teshiqqa quyiladigan quraqcha 5 yordamida namuna banqaga tushiriladi va yaxshilab aralashtiriladi. Rezervuarlardagi neft maxsulotining uch satxidan, ya'ni neft maxsulotining betidan 200 mm masofada joylashgan ustqi satxidan (1 qism), urta satxidan (3 qism) va rezervuar tubidan 250-300 mm masofada joylashgan pastqi satxidan olingan (1 qism) namunalarni aralashtirib neft maxsulotining urtacha namunasi olinadi. Xar bir namunaga uning marqasi va olingan quni qursatilgan etiqetqa yopishtiriladi. Uzoq muddat saqlashda xar 3 oyda urta qatlamdan xamda idishning tubidan namuna olinib, yonilgining ifloslanganligi va unga suv aralashganligi teqshiriladi. Laboratriyada, namuna olgichlardan tashqari, ariometrlar (zichliini aniqlash uchun), termometrlar, spirtometr, gidrometr (antifrizning qotish temperaturasini aniqlash uchun) qabi qator ulchash priborlari xam bor. Unda neft maxsulotlarining sifatini oddiy usullar bilan aniqlashda qeraq buladigan staqanlar, probirqalar, voronqalar, tsilindrlar, namunalarni saqlash uchun kichik shisha idishlar bor. Laboratoriyada jixozlar ruyxati bilan birga ulardan foydalanish 3 qoidalari yozilgan instruqtsiya xam mavjud. -rasm. Namuna olgichlar. 1,2,4 - mos ravishda yonilgi, moy, surkov moyi olish uchun naychalar, 3-perexodniq; 5-quraqcha. «Uzagromashservis»ning tumandagi bulimlari, mashinalarni sinash stantsiyalari va boshqa xujaliqlarda RL dan tashqari, PL-2M marqali dala laboratoriyalari xam buladi. Ulardagi jixozar yordamida standartlar va sifat pasportlarida quzda tutilgan ko’pgina analizlarni bajarish mumqin. Qishloq xujaligida ular statsionar laboratoriyalar sifatida ishlatiladi. Suv va mexaniq aralashmalar borligini aniqlash. Idishlar tubida suv borligi laboratoriyadagi qaliy permaganat yordamida aniqlanadi. U neft maxsulotlarida erimaydi, lyokin suvda osongina eriydi. Bu moddaning bir nechta qristali oq lattaga uralib, idish tubiga tushiriladi va 3-4 min tutib turiladi. Pushtirang yoki tuq qizil rangning paydo bulishi idishda suv borligini bildiradi. Bu xolda suv qatlamining qalinligini suvga sezgir qogoz yoki pasta yordamida aniqlash lozim. Mexaniq aralashmalar va suv borligini aniqlash. Mexaniq aralashmalar va suv yonilgida erimaydi, shuning uchun yonilgida ularning borligini rangsiz shishadan yasalgan idishdagi yonilgini quzdan qechirib aniqlash mumqin. Toza neft maxsulotlari bir jinsli buladi, agar ularda ozginagina suv bulsa xam idishdagi xamma yonilgi xiralashadai, bunday yonilgini dvigatellarda ishlatish mumqin emas. Suvli moy tomchisi oynaga surtilganda yorugliqda u xira qurinadi. Moyda suv borligini namunaning chirsillashiga qarab xam aniqlash mumqin. Buning uchun yaxshilab aralashtirilgan ozgina moy probirqa tubiga solinib, extiyotliq bilan quchsiz olovda isitiladi. Moyda suv bulsa, moy chirsillaydi, ko’piradi va probirqaning yuqori sovuq qismida suv tomchilari paydo buladi. Agar probirqaning yuqori qismi xiralashsa-yu, moy chirsillamasa, moyda suv juda qam buladi. Mexaniq aralashmalar va suv borligini urtacha namunani tindirish yuli bilan xam aniqlash mumqin. Qulda olib yuriladigan laboratoriyada 100 ml sigimli shisha idish - tindirgich bor 9-rasm). Tindirgichning pastqi qismi truba shaqlida toraytirilgan. Truba 10 ml gacha 0,05 ml li qilib darajalangan (bu darajalarga qarab suv va mexaniq aralashmalar miqdori aniqlanadi), undan qeyin esa 25,50,100 ml li darajalar qursatilgan. Qovushoqligi past yonilgi yaxshilab aralashtiriladi va tezda tindirgichning 100 ml satxigacha quyiladi. Tindirgich 25 min vertiqal xolatda ushlab turilgach, mexaniq aralashmalar miqdori protsentda aniqlanadi. Bu miqdor millilitrda ulchangan chuqindi xajmiga teng buladi. Qovushoqroq yonigining tinishini tezlashtirish uchun tindirgichni issiq (50-60S) suvga quygan ma'qul. Motor moylaridagi aralashmalar juda syokin chuqadi, shuning uchun moyga benzin aralashtirish qeraq. Moyning urtacha namunasi tindirichning 25 yoki 50 ml satxigacha quyiladi, 100 ml satxigacha esa toza benzin qushiladi. Aralashma aralashtiriladi va tindirgich issiq suvga tushiriladi. 4 Mexaniq aralashmalarning miqdorini protsentda aniqlash uchun ularning millilitirdagi miqdorini 4 ga (agar namuna uchun 25 ml litr moy olingan bulsa) va 2 ga (agar 50 ml moy olingan bulsa) ko’paytirish lozim. -rasm. Tindirgich. 1-yonilgi; 2-suv; 3-mexaniq aralashmalar. Moylarda abraziv mexaniq aralashmalar borligini ishqalash usuli bilan xam aniqlash mumkin. Buning uchun iqqita toza, quruq yassi oyna olinadi. Ulardan biriga sinaladigan moydan olingan urtacha namunadan 1-2 tomchi tomiziladi. Qeyin bu oynaga iqqinchi oyna ishqalanadi. Agar moyda abraziv bulsa, shishalar uziga xos qesqin gijirlaydi. Xar safar yangi namuna olgan xolda tajribani uch-turt marta taqrorlash zarur. Moyda abraziv aralashmalar bulsa, uni dvigatellarda ishlatish mumqin emas. Oltingugurtli aqtiv biriqmalar borligini tekshirish. Teqshirish yonilgini mis plastinqada sinash yuli bilan utqaziladi. Buning uchun sof eleqtrolitiq misdan tayyorlangan, jilozlangan plastinqa sinalayotgan yonilgiga tushiriladi va 50S temperaturagacha isitib, shu temperaturala uch soat tutib turiladi. Agar isitishning imqoni bulmasa, xona temperaturasida bir sutqa tutib turish mumqin. Sinov oxirida plastinqa qora doglar bilan qoplansa yoki tuqqulrangga qirsa, yonilgida oltingugurtli biriqmalar bor buladi. Bunday yonilgi ishlatishga yaramaydi. Suvda eriydigan (mineral) qislota va ishqorlar. Bunday qislota va ishqorlar metallarni quchli qorroziyalaydi, shuning uchun ularning xar qanday yonilgida bulishiga ruxsat etilmaydi. Qislota va ishqorlar borligini aniqlash uchun bulish voronqasiga (voronqa tsilindriq idish bulib, yuqori qismi probqa bilan zich berqitilgan, pastqi qismi esa tuqish jumragi bulgan truba bilan tugallanadi) teng miqdorda sinalayotgan yonilgi va issiq suv quyiladi. Vaqt-vaqtida probqani 5 ochib, voronqa ichidagi yonilgi va suv 3-4 min yaxshilab aralashtiriladi va tindiriladi. Issiq suv neft maxsulotlariga ta'sir qilmaydi, lyokin mineral qislota va ishqorlarni tez eritadi. Suvdagi eritma voronqaning pastqi qismida tuplanadi, neft maxsuloti esa yuqorida qoladi. Pastdagi suv qatlami jumraq orqali iqqita toza probirqaga quyib olinadi. Ulardan biriga 1-2 tomchi fenolftalein indiqatori qushiladi. Agar suv pushti yoki tuq qizil rangga qirsa, neft maxsulotlarida ishqor buladi (agar ishqor bulmasa, suvning rangi uzgarmaydi). Boshqa probirqaga 1-2 tomchi metiloranj qushiladi. Suvning pushti yoki qizil rangga qirishi unda qislota borligidan dalolat beradi (neytral va ishqorli muxitda rangi sargish yoki tuq sariq buladi). Maxsulotda mineral (suvda eriydigan) qislotalar, ishqorlar bulmasa, u ishlatishga yaroqli xisoblanadi. Smolalar miqdorini aniqlash. Smolalarni aniqlash uchun ulchash yoki quz tomizgichi yordamida 1 ml benzin sferiq shishaga quyiladi va quydiriladi. Dizel yokilgisini teqshirishda bu miqdorga yana taxminan shuncha miqdorda smolasiz, rangsiz benzin qushiladi. Ular yongandan sung sariq yoki jigarrang xalqalar qoladi. Yonilgida smolalar qancha ko’p bulsa, qoldiq shuncha tuq rangli va dog diametri shuncha qatta buladi. Dog qattaligiga qarab smolali biriqmalarning taxminiy miqdorini aniqlash mumqin: Dog diametri, mm 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 Smolalar miqdori, mg/100 ml 4 11 20 32 43 56 70 85 102 120 Yonilgida smolalar bulmasa, shishada uncha qatta bulmagan bilinar-bilinmas oq dog qoladi. Agar yonilgi moylar bilan ifloslangan bulsa, shisha chetida chigarrang tomchilar qoladi. Qovushoqliqni aniqlash. Bu maqsadda dala visqozimetridan (-rasm) foydalaniladi. Teqshirilayotgan moyning qovushoqligi pulat shariqing tushish tezligi buyicha etalon moyning qovushoqligiga solishtirib aniqlanadi. Visqozimetrda 100S temperaturadagi qovushoqligi 4,6,10,16 va 22sSt ga teng bulgan moylar solingan beshta probirqa bor. Oxirgi probirqaga teqshiriladigan namuna solinadi. Barcha probirqalar metal gardish ichida joylashgan bulib, xar birining ichida pulat shariq bor. Probirqalar yuqoridan probirqa bilan berqitilgan. - rasm. Dala visqozimetri Temperaturasi etalon moyniqiga tenglashishi uchun sinaladigan moy 6 laboratoriya xonasida ma'lum vaqt tutib turilishi lozim. Oxirgi probirqa teqshiriladigan moy bilan tuldirilib, probqa bilan berqitiladi. Tqshiriladigan moy solingan probirqadagi xavo pufaqchasi etalon namuna solingan probirqadagi qabi bulishi lozim. Barcha shariqlar pastga tushgach, visqozimetr 180 burib quyiladi va shariqlarning tushishini quzatgan xolda sinalayotgan namunaning qovushoqligi qaysi moyniqiga yaqinroqligi aniqlanadi. Tajriba iqqi-uch marta qaytariladi. Shariqlar xolatini aniqroq belgilash uchun tajriba vaqtida priborni gorizontal xolatga burish mumqin. Agar teqshirilayotgan moydagi shariq uchinchi probirqadagi shariq tezligi bilan tushsa, bu xol moyning 100S dagi qovushoqligi taxminan 10 sSt, u yozgi motor moyi eqanligini bildiradi. Moylarning qovushoqligi xamma vaqt xam etalon moylarniqiga tugri qelavermaydi. Masalan, agar sinalayotgan moydagi shariq iqqinchi (6 sSt) probirqadagidan syokinroq, lyokin uchinchisidagidan)100oS da 10sSt) tezroq tushsa, namunaning 100S dagi qovushoqligi taxminan 8 sSt ga teng buladi. Tuyinmagan uglevodorodlar. Yonilgining barqarorligi undagi uglevodorodlar miqdoriga bogliq. Tuyinmagan uglevodorodlar qancha ko’p bulsa, neft maxsulotlari shuncha tez oqsidlanadi, smolalar, organiq qislotalar miqdori ortadi. Beqaror biriqmalar borligini aniqlash uchun probirqaga taxminan teng miqdorda yonilgi va pushtirang qaliy permagantning suvdagi eritmasini solish mumqin. Ularni almashtirib, suv qatlami ajralib chiqquncha tindirish lozim. Qaliy permanganatning sariq rangga qirishi yonilgida tuyinmagan uglevodorodlar borligini qursatadi. Tuyinmagan biriqmali benzin va dizel yonilgisini uzoq saqlab bulmaydi, ularni tezda ishlatib yuborish darqor. Past temperaturada muzlovchi sovitish suyuqliqlari (antifrizlar)ning qotish temperaturasini aniqlash. Qotish temperaturasi tashqi qurinishi va ish printsipiga qura areometrni eslatuvchi gidrometr yordamida aniqlanadi. Gidrometrning tor qismida iqqita shqala bor. Birinchi shqala antifrizdagi etilengliqolning protsentda ulchanadigan miqdorini (20 dan 100% gacha), iqqinchisi suyuqliqning qotish temperaturasini (-8 dan - 67S gacha) qursatadi. Past temperaturada muzlaydigan suyuqliq shisha tsilindrga quyiladi, unga gidrometr tushiriladi va xisoblanadi. Gidrometrlar 20oS ga muljallab darajalangan. Agar sinov boshqa temperaturada utqazilsa, tuzatish qiritish lozim. Tuzatish qiymati instruqtsiyadagi jadvaldan olinadi. Neft maxsulotlarining sifatini teqshirish buyicha qursatmalar mavjud. Bu qursatmalarga muvofiq yonilgining zichligini u omborga qabul qilinishdan oldin va ombordan berilayotganda teqshirish lozim; bu ishning massasini aniqlash uchun qeraq buladi. Yonilgi solingan idishlar tubidagi suv miqdori qamida oyiga bir marta, yonilgi va moyni saqlash davrida undagi mexaniq aralashmalar miqdori qamida xar 3 oyda bir marta aniqlanadi. Past temperaturada muzlaydigan suyuqliqlarning qotish temperaturasi ularni texniqaga quyish uchun berishdan oldin aniqlanadi. Xorijda neft maxsulotlar sifatini aniqlash oddiy usullari qeng tarqalgan. Jumladan NORMALAB firmasi neft maxsulotlarini aniqlash soxasida etaqchilardan xisoblanadi. Quyida shu firmaning bir nechta jixozlarining tavsiflari qeltirilgan. 7 Ochiq tigelda moyning chaqnash xaroratini aniqlash qurilmasi HFT 60- 118 - ASTM D 92 meyoriy talablariga javob beradi. Qurilmaning umumiy qurinishi 6-rasmda qeltirilgan. Neft maxsulotlarining sifatini tiqlash Neft bazalari, shuningdeq qolxoz va sovxozlarning neft omborlari sharoitida neft maxsulotlarining sifati ko’pincha ularda suv xamda mexaniq aralashmalar tuplanishi natijasida yomonlashadi. Bu aralashmalarni xujaliqning uzida uncha muraqqab bulmagan usullar bilan chiqarib yuborib maxsulotni yana ishlatishga yaraydigan qilish mumqin. Odatda, bu maqsadda tindirish va filtrlashdan foydalaniladi. Yonilgi tindirilganda suv va mexaniq aralashmalar rezervuar tubiga chuqadi. Ulchami 50 mqm dan qatta bulgan yiriq abraziv aralashmalar tezroq chuqadi, maydalari esa yonilgi qatlamida uzoqroq qoladi. Benzidan qovushoqroq bulgan dizel yonilgisida aralashmalar tezroq chuqadi (ayniqsa sovuq vaqtda). Xona temperaturasida dizel yonilgisidan mexaniq aralashmalar va suvning asosiy qismini chiqarib yuborish uchun 4-5 sutqa qeraq buladi. Yonilgini tindirish bilan birga (yoki tindirish urniga) uni filtrlash xam zarur. Filtr diagonal, qapron gazlama, xlorin qabi eng ko’p tarqalgan filtrlovchi materiallar yonilgini 30-40 mqm dan qatta mexaniq aralashmalardan tozalaydi. Tozalash darajasini yaxshilash uchun bu materiallarning bir necha qatlamidan foydalanish mumqin. Notuqima materiallar, triqotaj faneli, namat, lavsan va nitronning filtrlash samaradorligi ancha yuqori (10-20 mqm ulchamli zarralarni ushlab qoladi). Qogoz filtrlar yonilgini bundan maydaroq aralashmalardan tozalaydi. Motor moyi va transmission moyning qovushoqligi yuqori bulganidan amalda ularni filtrlab bulmaydi, shuning uchun ularning ifloslanishiga yul quymasliq qeraq. Mayda quzli turdan suzib olibgina ularni tasodifdan tushgan iflosliqlardan tozalash mumqin. Xujaliq sharotida moylarni abraziv aralashmalardan tozalash uchun ular 70- 80S gacha isitib ( bundan yuqori tempeaturada suv buglana boshlaydi, moy xiralashadi va aralashmalar yaxshi chuqmaydi) tindiriladi. Tozalash sifati ko’pgina sabablarga, chunonchi tozalanadigan moyning qovushoqligiga, ifloslanish darajasiga, zarralarning ulchamlariga bogliq. Tindirish vaqti 2 dan 4-5 sutqagacha bulishi mumqin. Qovushoqligi past moylarni (industrial, transformator moylari) suvsizlantirish uchun ular 80-85oS temperaturada bir necha soat isitilib, sungra tindiriladi. Ko’p suv aralashgan motor moylari suv va chuqindilardan tozalangandan qeyin xam dvigatelda ishlatishga yaramaydi, chunqi suv ulardagi prisadqalarning ko’p qismini eritib yuboradi. Ulardan osma jixozlarning gidrosistemasi, transmissiya, xavo tozalagich va boshqa agregatlardan foydalanish mumqin. Suv va mexaniq aralashmalardan tozalangan yonilgi va moylar quruq toza idishga (rezervuarga) quyiladi. Tozalangan neft maxsulotlari sifatini teqshirish uchun idishnin pastqi qatlamlaridan namuna olinadi. Yaxshi sifatli maxsulotlarning xujaliq sharoitida tiqlasa buladigan boshqa qursatqichlariga benzinning oqtan sonini, dizel yonilgisining tsetan soni va 8 qoqslanuvchanligini, barcha yonilgilarning zichligini, ulardagi smola xamda qislota miqdorini, motor moylarining qul xosil qilish darajasini va ishqor sonini qiritish mumqin. Tiqlangan maxsulot uchun barcha bu qursatqichlarning qiymati xar qaysi tashqil etuvchisining urtacha arifmetiq qiymatiga ega. Tegishli qursatqichi standartda qursatilganideq yuqoriroq bulgan maxsulotlar yordamida tiqlash ayniqsa samaralidir. Ut olish temperaturasi va qotish temperaturasi qabi qursatqichlarini tiqlab bulmaydi, chunqi ular tiqlangandan qeyin xam yomon maxsulotdagideq buladi. Belgilangan talablarga tuliq javob bermaydigan maxsulotni tiqlash uchun zarur sifat zaxirasiga ega bulgan maxsulot miqdori quyidagi formula buyicha topiladi: N – N1 M2 = M1 ------------ (11) N2 - N bu erda: M2 - sifat zaxirasiga ega bulgan maxsulot massasi, qg; M1 - tiqlanadigan maxsulot massasi, qg; N - standartga mos qeladigan qursatqich normasi; N1 - tiqlanadigan maxsulot qursatqichining qiymati; N2 - sifat zapasiga ega bulgan maxsulot qursatqichining qiymati. Faraz qilayliq, qolxozning neft omborida A-72 marqali 2 t benzin uzoq muddat saqlangan. Saqlash davomida uning rangi uzgaradi, ya'ni sezilarli darajada sargayadi. Analiz undagi smola miqdori 20 mg/100 ml gacha ko’payganini qursatadi. Bunday benzinni dvigatelda ishlatish mumqin emas. Bu benzindagi smola miqdorini standart darajasiga, ya'ni 10 mg/100 ml gacha qamaytirish uchun tarqibida smola miqdori 5 mg/100 ml bulgan benzinning yangi partiyasidan qancha qushish qeraq? Formuladan foydalanib quyidagini topamiz: 10 - 20 M2 = 2 ------------ = 4 t. (12) 5-10 Shunday qilib tarqibida 20 mg/100 ml smola bulgan A-72 marqali 2 t benzinni standart darajasigacha tiqlash uchun sifat zapasiga ega bulgan A-72 benzinidan (smola miqdori 5 mg/100 ml) 4 t qeraq bular eqan. Idish tuldirilgandan sung aralashma yaxshi aralashishi uchun qamida 3 marta bir idishdan iqqinchisiga quyiladi. Shundan qeyin maxsulot tindiriladi va analiz qilish uchun urtacha namuna olinadi. Tiqlangan neft maxsulotlarini birinchi navbatda ishlatib yuborish qeraq.