Neft va gaz tarkibini fizik-kimyoviy usullarda

Yupqa qatlamdagi xromatografiya. Yupqa qatlamdagi xromato-grafiya usuli rus olimlari N. A. Izmaylov va M. S. Shrayberlar

~170~
tomonidan 1938-yilda ishlab chiqilgan boʻlib, hozirgi zamonda neft va gaz tarkibini shuningdek organik kimyoda qoʻllaniluvchi tahlil usullarining eng muhimlaridan biri hisoblanadi va anorganik birikmalar tahlilida ham tobora jadal qoʻllana boshlamoqda.

Agarda sorbent kolonkada emas, plastinkada yupqa qatlam holida joylashtirilgan boʻlsa, xromatografiya turlaridan biri boʻlgan yupqa qatlamdagi xromatografiya vujudga keladi.

Shisha, metall yoki plastmassadan tayyorlangan plastinka yuzasiga sorbent yupqa qatlam holida joylashtiriladi. Soʻngra plastinka chetidan 2–3 sm qoldirib, tarkibida tahlil qilinadigan modda bor suyuqlik tomiziladi, suyuqlik tomizilgan joy start chizigʻi deyiladi. Plastinkaning start chizigʻidan pastki cheti harakatchan faza vazifasini bajaruvchi erituvchiga botiriladi. Qapillyar kuchlar taʼsirida erituvchi sorbentning yupqa qatlami boʻylab siljiydi va tekshiriluvchi aralashmaning komponentlarini sorbent-sorbat sistemasining xossa-lariga mos ravishda turli tezlikda siljitadi. Buning natijasida moddalar aralashmasi tarkibiy qismlarga ajraladi.

Sorbentning yupqa qatlamidagi xromatografik koʻchirish kolonkadagi singari harakatchan suyuq fazaning qoʻzgʻalmas tashuvchi qatlami boʻylab oʻtishi va ajratilayotgan aralashma komponentlarining qatlam boʻylab turli tezlikda koʻchishi tufayli sodir boʻladi. Ammo yupqa qatlamda ajratilayotgan aralashma moddalari kolonkadagi singari faqat boʻylama yoʻnalishda emas, balki koʻndalang yoʻnalishda ham diffuziyalanadi. Bundan tashqari, harakatchan faza yupqa qatlamda kapillyar kuchlar tufayli siljiydi.

Yupqa qatlamdagi jarayonni ikki oʻlchamli deb hisoblash kerak. Bunda koʻndalang yoʻnalishdagi diffuzion massa uzatish boʻylama diffuziya bilan deyarli bir xil boʻladi.


Yupqa qatlamdagi xromatografiya (YUQX) ning asosiy xususiyatlari. Yupqa qatlamdagi sorbentsorbat sistemasining sorbsion xossalarini tavsiflash uchun harakatchanlik R_f tushunchasi kiritiladi. Harakatchanlik qatlamdagi modda zonasi markazining harakatlanish

tezligi u _k ning erituvchining harakatlanish tezligi ( ^a f ) ga nisbati bilan aniqlanadi:

R _f ^uk


a _f

Bu kattaliklarni bevosita oʻlchash qiyin boʻlgani sababli modda zonasining start chizigʻidan to zona markazigacha oʻtgan masofa x₁ ning erituvchi tomonidan shu vaqtning oʻzida oʻtilgan masofa X_f ga nisbati R_f deb olinadi (6–rasm). X_f start chizigʻidan boshlab tajriba oxirida erituvchi yetgan chegaragacha boʻlgan masofaga teng:

~171~
R _f ^x1


x _f