Nemis adabiyoti tarixi

ROMANTIZM

Fransuz burjua inqilobi nemis jamiyati ma’naviy hayotida sezilarli iz qoldirdi. Germaniyaning bir qancha hududlarida dehqonlar harakati kuzatiladi. Xalq ommasi jiddiy ijtimoiy o’zgarishlarni kutayotgan edi. 1792-yilda Mayntsda “Tenglik va ozodlik do’stlari jamiyati” paydo bo’ladi va unga mashhur nemis demokrati Georg Forster boshchilik qiladi. Ko’pgina nemis yozuvchilari (J.Gyote, F.Shiller, Xyolderlin, Klopshtok, Herder va b.) Fransiyadagi inqilobiy hodisalar rivojlanishining ilk bosqichida uni qutladilar. Lekin mamlakatda taraqqiyot kuchlari hali ancha kuchsiz edi.

XIX asr birinchi yarmidagi nemis adabiyoti asosan romantizm ruhida rivojlandi. Bu yo’nalish ijtimoiy-siyosiy ideallar turlicha bo’lgan, lekin dunyoqarash va voqelik nisbatan estetik munosabatlari o’zaro yaqin yozuvchilarni birlashtiradi.
Romantik kayfiyatdagi barcha yozuvchilarni jamiyatga bo’lgan munosabat, narsaparastlikka, hayotga, utilitar munosabatga sevgi, do’stlik, go’zallik kabi qadriyatlarni moddiy narsalar bilan birlashtirar edi. Romantiklar doimo ruhiyat muhofazasida, uning moddiylik tomonidan ezilishiga qarshi kurashadilar. Ma’naviyatga dahldor barcha narsalar dinamik kuch sifatida qaralib, moddiylik esa ijro, insoniyat taraqqiyotiga monelik qiluvchi sifatida qaraladi. Utilitarlikning barcha ko’rinishlarini tanqid qilgan romantiklar odamlarni ma’naviy rishtalar o’zaro bog’lab turishini orzu qiladilar. Ammo dunyoqarash va dunyoni idrok etishda o’zaro yaqin bo’lgan romantik yo’nalishdagi yozuvchilar bir-biridan o’z ideallari bo’yicha, ijtimoiy-siyosiy e’tiqodlari va tabiiyki, badiiy metodlari jihatidan ham farqlanganlar.
Ba’zilar (Shamisso va Xyolderlin) kelajakning “oltin asri” orzulari bilan yashaganlar, boshqalar ibtidoiy tuzum tarzini ideallashtiradilar. Nemis romantizmida ikki oqim – inqilobiy, taraqqiyparvar va reaksion oqim ikki romantik metodga mansub yozuvchilarni birlashtirgan edi. Ularning ba’zilari ijodida inqilobiy va reaksion tendensiyalar ham aralashib ketgan edi. Nemis romantiklariga milliy o’ziga xos ijodga qiziqish xarakterlidir.
Ular Herder an’analarini davom ettirib, har bir xalq o’ziga xos betakror san’atga ega bo’lishga haqli, deb hisoblaydilar, chunki har bir xalq insoniyat rivojlanishidagi zaruriy zanjirni tashkil etadi. Ko’pgina romantiklar (aka-uka Grimmlar, Arnim, Brentano va b.) folklor materiallarni to’plaganlar.
Nemis romantizmi klassisizm ma’rifatparvar realizm bilan kurashda shakllandi. Nemis romantiklari (Kalderon va Hayot – bu tush) Shekspir (yozgi tun tushi “Bo’ron”) ni o’z o’tmishdoshilari deb xisoblaydilar. O’tgan asr estetlaridan Aflotun ham romantiklarga kuchli ta’sir ko’rsatgan.
Romantiklar nafaqat estetikaga, balki badiiy ijodga ham katta ulush qo’shadilar, uni lirizm bilan boyitadilar.
Nemis romantizmi o’z rivojida uch bosqichni bosib o’tdi. Birinchi bosqich 1795-1805 yillarga to’g’ri keladi va Yena romantik maktabi bilan bog’liqdir. Bu yo’nalishning faol ishtirokchilari aka-uka Friydrix va August Shlegel, Tiesk, Vakenrader, Novalislardir. Garchi bu guruh tashkiliy jihatdan yagona birlikdan iborat bo’lsalar-da, nuqtai nazarda ular yakdil emas edilar. F.Shlegel va Tiesk asarlari 90-yillarda inqilobga, respublika tuzumuga taassuf bilan qarar, Novalis esa e’tiqodli monarxiyachi klerikal ijodkor edi. Ilk ronmantizmda F.Xyolderlin o’z davriga nisbatan inqilobiy-isyonkorlik munosabati bilan alohida o’rin tutadi. Romantizmning ikkinchi bosqichi 1806-1815-yillarga to’g’ri keladi. Bu davr nemis xalqining Napoleonga qarshi milliy ozodlik urushi yillari bilan aloqadordir. Bu paytda romantik harakat markazi Xaydelbergga ko’chadi. Nemis xalq ertaklarini yig’uvchilar aka-uka Grimmlar, Ayxendorf, Xerreslar bu guruhga kirganlar. Ular o’z asarlari orqali nemis jamiyatida vatanparvarlik tuyg’ularini shakllantirishga intilganlar. Haynrix fon Klaystning ijodi nemis adabiyoti uchun katta hodisa bo’lganligini alohida ta’kidlash o’rinlidir. Romantizmning uchunchi bosqichi 1815-1848 yillarni qamrab oladi. Germaniyada sanoat ravnaqi, savdoning kengayishi, demokratik kuchlar poeziyasining kuchayishi bu davr uchun xarakterlidir.