Никколо Макиавелли

XXIII боб. Хушомадгўйлардан қандай қутулиш мумкин?

Энди мен яна бир муҳим нуқтани – агар ҳукмдорлар оқил бўлмаса, одамларни яхши билмаса, халос бўлиш жуда қийин бўлган бир заиф нуқтани айтиб ўтмоқчиман. Мен хушомад ва хушомадгўйларни назарда тутяпман, бундайларни ҳукмдорларнинг саройларида жуда кўплаб учратиш мумкин, чунки одамлар иззатталаб бўладилар ва ўзларига шу қадар бино қўядиларки, бу офатдан қутулишлари жуда қийин бўлади. Бироқ, энг ёмони шуки, ҳукмдор ўзини хушомаддан халос қилмоқчи бўлса, одамларнинг нафратига ҳам учраб қолиши мумкин. Хушомаддан халос бўлишнинг ягона йўли шуки, одамларга «Агар мен ҳақимда бор ҳақиқатни юзимга айтсангиз, сизлардан хафа бўлмайман» дейишдир, бироқ истаган одам бор ҳақиқатни юзингга айта олса, энди улар сендан аввалгидек ҳайиқмай қўйишади.

Шунинг учун доно ҳукмдор учинчи йўлни танлаши лозим: бир неча доно одамларни ажратиб олиб, у ҳақда нима деб ўйлаётганини очиқ айтишга имкон бериш керак, бироқ улар фақат у сўраган нарсанигина айтиши керак; аммо ҳамма нарса ҳақида сўраш ва уларнинг жавобларини эшитиш керак, аммо қарорларни фақат ўзи ва ўз фикридан келиб чиқиб қабул қилиши керак. Машваратларда ҳар бир маслаҳатчи билан шундай муомала қилиш керакки, улар қанчалик очиқ сўзлашса, шунчалик ҳукмдорга ёқишини билсин; бироқ улардан бошқа ҳеч кимга қулоқ солмаслик, кўзланган мақсадга дадил интилиш ва қабул қилинган қарорга қатъий амал қилиш лозим. Ким бундан бошқача йўл тутса, у ё хушомадга чалғиб кетади, ёки турли маслаҳатларга қулоқ солиб, фикрини ҳадеб ўзгартираверади ва натижада қўл остидагилар олдида ҳурматини йўқотади.
Бугунги кундан яна бир мисол келтираман. Император Максимилианнинг ишонган одам бўлмиш авлиё Лука унинг буюклиги ҳақида сўзлар экан, у ҳеч кимдан маслаҳат сўрамайди, аммо ўзича ҳам иш тутмайди, деган эди, чунки унинг хатти-ҳаракатлари юқорида баён қилинганларга мутлақо зид эди. Зеро, император ичимдагини топ одам эди, мақсадини ҳеч кимга ишонмас, улар ҳақида маслаҳат ҳам сўрамас эди. Бироқ бу режалар амалга ошиб борган сари маълум бўлиб боргач, атрофдагилар бунга эътироз билдилар, ҳукмдор эса ожиз одам бўлгани учун бу режаларидан воз кечар эди. Шунинг учун бугун бошланган иш эртасига бекор қилинар, императорнинг нимани исташини ва нима қилмоқчи эканини ҳеч қачон тушуниб бўлмас, унинг қарорига эса ишониб бўлмас эди
Шундай қилиб, ҳукмдор ҳар доим бошқаларга маслаҳат солиши керак, бироқ буни бошқалар истаганда эмас, ўзи хоҳлаганда; шунингдек, берухсат маслаҳат бермоқчи бўлган ҳар қандай одамнинг жиловини тортиб қўйиши керак. Бироқ, унинг ўзи ҳаммадан ҳар бир нарса ҳақида сўраши, сўралган одамнинг ҳаққоний жавобларини сабр-тоқат билан тинглаши, боз устига, кимдир негадир унга бор гапни айтишдан қўрқаётган бўлса, дарҳол бундан сергак тортиши керак. Кўпчилик одамлар доно ҳукмдор деб донг таратган баъзилар аслида ўзининг иши эмас, атрофидагиларнинг яхши маслаҳатлари туфайли шуҳрат қозонган, деб ўйлашади, аммо бу хато фикр. Чунки истисносиз қоида шуки, ўзи донишманд бўлмаган ҳукмдорга яхши маслаҳат бериш бефойда, мабодо бундай ҳукмдор тасодифан оқил вазирга ишониб қолиб, ўша вазир ҳамма қарорларни унинг ўрнига ўзи қабул қилган ҳоллар мустасно. Шундай вазият юзага келиши ҳам мумкиндир, лекин бу ҳам узоққа чўзилмайди, чунки бундай доно маслаҳатчи тез орада ўзи ҳукмдор бўлиб олади. Ҳукмдорнинг атрофида бир эмас, бир нечта маслаҳатчи бўлса, бундай ҳукмдор оқил бўлмагани учун қарама-қарши фикрларни муросага келтира олмаслиги мумкин; бунинг устига, ҳар бир маслаҳатчи фақат ўз фойдасини кўзласаю, ҳукмдор буни сезмай қолиб, чора кўра олмаслиги мумкин. Бундан бошқа турдаги маслаҳатчилар бўлмайди, чунки зарурат яхшилик қилишга мажбур қилмаса, одамзод мудом ёмонликка мойил бўлади. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, ҳукмдорларнинг донолиги яхши маслаҳатлардан келиб чиқмайди, балки яхши маслаҳат, уни ким беришидан қатъий назар, ҳукмдорларнинг донолигидан келиб чиқади.