Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti fizika-matematika fakulteti

1-4-SINF O‘QUVCHILARI UCHUN HARAKATLI O‘YINLAR
1—4-sinf darslarida harakatli o‘yinlar katta o‘rin egallaydi. Bolalar o‘sadilar, ularda organizm vazifasini muhim sistemalarini rivojlan- tiradi. Bunday harakatlardan yugurish, emaklab tagidan o‘tish, muvozanat saqlash, emaklash, ritmik yurish va sakrashlarni bolalar o‘yin paytida yaxshi o‘zlashtiradilar. Ular harakatni aniq tushunarli ko‘rinishda yengil qabul qiladi.
Bu yoshdagi bolalarda harakat tajribasi juda kamligi uchun dastlab tuzilishi oddiy va elementar o‘yin qoidalari syujet xarakteriga oid murakkab bo‘lmagan o‘yinlarni o‘tkazish tavsiya qilinadi. Oddiy o‘yinlardan ko‘proq murakkabiga o‘tish o‘yin qatnashchilarini har birida tashabbuskorlik namoyon qilish, o‘ynovchilarning xulqi, koordinatsiya harakatlariga bo‘lgan talablari sekin-asta oshib boradi.
1—4-sinflar uchun jismoniy tarbiya darslarida o‘tiladigan taxminiy harakat o‘yinlari: «Uzun tayoq bilan estafeta», «Mergan», «Biz quvnoq bolalarmiz», «Kun va tun», «Do‘ngdan-do‘ngga sakrash», «Sakrabodom chumchuqlar», «To‘p qo‘shniga», «Uysiz quyon», «Quyonlar polizda», «Petnachi», «Kartoshka ekish», «Kam ochko to‘plash», «Arg‘amchi ustida sakrash», «Zovurdagi bo‘ri», «O‘rtaga to‘p uzat», «Kim quvlab o‘tadi», «Onaboshiga to‘p berish», «Sinf, tik tur!», «Oq ayiqlar», «Bo‘sh joy», «Ovchilar va o‘rdaklar», «Xo‘rozlar jangi» va boshqalar.

5-6-SINF O‘QUVCHILARI UCHUN HARAKATLI O‘YINLAR
Bu sinflarda nazorat darsidan tashqari barcha darslarda harakatli o‘yinlar kiritiladi. Eng muhimi, ular darsning asosiy va yakuniy qismlarida o‘tkaziladi.
5—6-sinflarda oldin o‘tkazilgan juda ko‘p o‘yinlardan foyda- laniladi. Ularga ko‘proq turli-tuman harakatlar qo‘shiladi, murak- kablashgan to‘siqlar kiritiladi. O‘yin vaqti 1—4-sinflarga nisbatan uzoqroq davom etadi.
O‘quvchilar jamoa bo‘lib o‘yin o‘ynash tajribasiga egalar. Bu davrga kelib jamoaga oid o‘yinlar birmuncha ko‘proq namoyon bo‘ladi. Jismoniy imkoniyatlari o‘sishi bilan bog‘liq bo‘lgan qisqa vaqtli kuchni zo‘riqishi bilan ishlatiladigan («Xo‘rozlar jangi», «Arqon tortish», «Juft-juft bo‘lib tortish») o‘yinlardan foydalanish mumkin. Bularda kuchni taranglashishi qisqa vaqtli bo‘lib, bunda rahbar qarshilik ko‘rsatishning to‘g‘ri usullarini yengilgina kuzatadi, modomiki muso- baqalashishda faqatgina ikki kishi bir vaqtda qatnashishi mumkin.
5—6-sinf o‘quvchilari bilan harakatli o‘yinlarni o‘tkazishda quyi- dagi vazifalar hal etiladi: o‘yin vaziyatida gimnastika, yengil atletika harakatlarini mustahkamlash va takomillashtirish; tezlikni rivojlan- tirishda; kichik va katta koptokni uloqtirish hamda ilib olish mala- kalarini takomillashtirish; epchillik va tezlikni kuch bilan bir-biriga qo‘shib rivojlantirish, shuningdek, harakatlarning bir-biriga to‘g‘ri kelishi, o‘rtoqlariga, bir-biriga yordam berish, ijodiy faollik vaqtini va fazoda to‘g‘ri mo‘ljal ola bilishni tarbiyalaydi. «Kuchlilar va chaq- qonlar», «To‘siqli estafeta», «Kuchli otish», «To‘p uchun kurash», «To‘p o‘rtaga», «Voleybolchilar laptasi», «Doiraga tortish», «Mergan va chaqqon», «To‘rtta ustun yordamida o‘yin», «To‘p kapitanga».
«Uzun tayoq estafeta» o‘yini (1-rasm). O‘quvchilar 2-3 jamoaga bo‘linadilar va ikki kishilik qator bo‘lib, uzun tayoqni (shit) qo‘lga oladilar. Tayoqni o‘ng tomonda turgunalar o‘ng qo‘l bilan, chap tomonda turgunalar chap qo‘l bilan ushlaydilar. Har bir qatorning oldidan 10—15 m masofada o‘rnatilgan bayroqchalar o‘z bayroqchasi tomon yugurib borib atrofidan aylanib o‘tib bo‘lib joyiga turgan jamoa g‘olib hisoblanadi. O‘qituvchi jamoalar orasidagi masofaga e’tibor berishi kerak, chunki bayroqni aylanib o‘tayotganda tayoqlar bir-biriga tegib ketishi mumkin emas. O‘yin 4—5 marta qaytariladi


1-rasm. «Uzun tayoq estafeta» o‘yini.
«Mergan» o‘yini (2-rasm). O‘quvchilar ikki jamoaga bo‘linib, yuzlari bir-biriga qaragan holda safga turadilar. O‘rtaga har birjamoadan 6—8 m narida bulava qo‘yilgan bo‘ladi. Signal berilishi bilan har qaysi qatordagi bolalar galma-galdan to‘pni bulavaga otib, uni urib tushurishga harakat qiladilar. Qaysi jamoa bulavani ko‘proq urib tushirgan bo‘lsa, o‘sha jamoa g‘olib hisoblanadi.

2-rasm. «Mergan o‘yini».
«Qopqon» o*yini bajariiadi (3-rasm). O‘quvchiiar bir-birining ichiga joyiashgan ikki ayiana hosii qilib turadiiar, 6—8 o‘yinchi ichki ayianada turadiiar. Buiar sichqoniar vazifasini o‘taydiiar. 13— 15 ta o‘yinchi qopqon roiida bo‘iib, tashqi ayianaga safianadiiar. Ikkaia ayianadagiiar ham qo‘i beida turgan hoida ichki ayianadagiiar ham qo‘i ushiashib turadiiar. O'qituvchining birinchi signaiida qo‘iiar beida turgan hoida ichki ayianadagiiar o‘ng tomonga yon biian yuradi, tashqi doira yurishdan to‘xtaydi va o‘yinchiiar qo‘iiarini yuqoriga ko'taradiiar. Bu «qopqon» ochiiganini biidiradi. Bundan foydaiangan «sichqoniar» ayianadan tashqariga chiqib va ichkariga 2 marta chapak chaiinganda qopqon bekiiadi, tashqi ayianadagi o'yinchiiarga qo'shiiib ayianani kengaytidiiar. O‘yin 2—3 ta o'yinchi tutiimay qoiguncha davom ettiriiadi. Qo‘iga tushmagan o‘quvchiiar rag‘batiantiriiadi. Hamma o‘yinchiiar sichqoniar roiini bir-bir o‘y- nashiari iozim.

«Bo‘sh o*rm» o*yrni (6-rasm). Boshqaruvchl o‘ymchidan boshqa hamma o‘ylnchllar bir-birldan bir qadam orallqda aylana hosll qilib turadilar. Boshqaruvchl aylana atrofida yura turlb o‘yinchllardan blrlnl asta turtadi va u yoxud bu tomonga qarab yuguradi. Qo‘l tekkan o‘yinchi esa qarama-qarshl tomonga yugurlb tezroq o‘z o‘r- nlni, ya’ni bo‘sh turgan joynl egallab ollshga harakat qiladi. Aylana atrofiga yugurlb kellb, bo‘sh joynl blrinchl egallab olgan o‘yinchi o‘sha yerda turlb qoladl. Yetlb kela olmagan o‘yinchi boshqaruvch lbo‘lib qoladi. O‘yin yana davom ettiriladi. Yugurish musobaqasini oyoqda sakrash bilan ham almashtirish mumkin.


«Sakrobodom chumchuqlar» o‘yini
(7-rasm). Maydonga diametrini katta olib doira chiziladi. 0‘yinboshi, ya’ni «katta qush» doira tashqarisida turib doiraga sakrab kiradilar, «katta qush» esa ularni i tutishga harakat qiladi (qo‘lini tckkizadi). «Chumchuqlar» doira ichida qo‘proq turishga va tutilib qolmaslikka harakat qilib, doiradan sakrab chiqadilar. Agar «katta qush» doira ichida turgan «chum- chuq»ni ushlasa, unda chumchuq bilan «katta qush» o‘rinlarini almashtiradilar. 0‘yin shu tarzda davom ettiriladi.

«Sakrash elementlari bilan estafeta» o‘yini (11-rasm). O‘yinchilar 3—4 ta jamoaga bo‘linadilar. Har bir jamoaning o‘yinchilari bir qatordan kolonna bo‘lib turadilar. O‘qituvchining ishorasi bilan
birinchi turgan o‘yinchilar belgilab qo‘ygan joygacha bir oyoqlab sakrab boradi va orqaga qaytib kelib, estafeta tayoqchasini ikkinchi o‘yinchiga tutqazadi. Navbatdagi o‘yinchilar oldingi o‘yinchilarning ishini takrorlaydilar va hokazo. Estafetani birinchi bo‘lib tugatgan jamoa g‘olib hisoblanadi.