Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

Kóknarlılar tuqımlası- Papaveraceae.
Bul tuqımlastıń wákilleriniń joqarıdaǵı belgilerinen basqa, jáne bir tiykarǵı belgisi bulardıń paqallarında, japıraq, miywelerinde sútli shire boladı. Bular aqshıl, sarı, reńsiz túrde bolıp keledi. Bul shireler quramalı organikalıq zatlardan turadı. Meditsinada papaverin, kodeyin, narkotin, morfin degen atlar menen paydalanadı.
Gúlleri iri, gúl kese japıraǵi tiykarınan ekew, ayırım wákillerinde 3-4. Gúli ashılǵan waqitlarinda túsip qaladi. Gúl japiraqlari tórtew, eki dógerekte jaylasqan. Ayırım jaǵdaylarda 6-8 hátteki 16 ǵa shekem baradı Androtsey kóp sanda, spiral` jaylasqan, ayırım jaǵdaylarda atalıqtıń sanı 4 bolıp keledi. Ginetsey parakarplı eki yamasa kóp miywe japıraǵınan turadı. Miywesi qutısha, geyparalarında uzın sobıq halında. Tuqımı endospermaǵa tolı. Qaraqalpaqstanda bul tuqımlasqa kiretuǵın gipekeum, dimyankalardı tuwısların óz aldına tuqımlas etıp qarasaq, eki tuwıs kiredi:
1. Kóknar
2.Qızǵaldaq.
Hár bir tuwıstıń 2 túri bar yaǵnıy 4 túr. Gipekoumdı ózbekshe hipekoum, dimyankanı shotara dep ataydı. Gipekoumnıń bir tuwısqa kiretuǵın eki túri, al dimyankalardıń eki tuwısı, eki túri ushırasadı.
Birinshi túri shotara-Fumariia, ekinshi tuwısı Burmakora-Corydalis.
Roemeria orientalis degen túrinde gúllew fazasında uwlı alkoloid partopin hám remeridin bar. Gúl japıraqların jergilikli xalıq júndi jipekti qara reńge boyaw ushın qollanadı. Roemeria refracta- qızǵaldaqtıń, sútli shiresinde uwlı zat bar. Alkoloydlarda remerin, efedrin, psevgoefedrin tabılǵan. Gúl japıraqları qızıl reńge boyaw ushın paydalanadı. Jabayı kóknar, qızǵaldaqta-Papaver pavonium de alkoloidlardan protonin, allokriptonin hám remeridin bar. Xaliq meditsinasinda gúl japıraqlarınan islengen shire balalarǵa kún ótkende qollanıladı. Bul japıraqlarınan jáne qara reń alıw ushın qollanıladı.
Bul tuqımlas wákilleri tiykarlanıp bir jıllıq hám kóp jıllıq ot, geyde puta, yarım puta yamasa tómen boyli tereklerden quralǵan. Japıraqları qaptal japraqsız, paqalda ayrımlar izbe-iz, layrım jaǵdayda qarama-qarsı yamasa saqıyna payda etip jaylasqan. Aǵashlıq nayları ápiwayı perforatsiyali. Gúlleri birewden yamasa bir nesheden topgúllerde jaylasqan, eki jınslı, aktinomorf yamasa zigomorf, gúlqorǵanı quramalı, bólimleri 2-4 ten. Gúltajı japraqları 6 (8-12) ta, shanshıları kóp, ginetseyi parakarp, 2 (3-20 ) mıywe-japraqtan quralǵan, túynegi ústki. Mıywesi-górek, kóbirek uzın sobıq tárizli górek. Tuwıs házirgi sistemalarǵa kóre ush: kóknarlılar (papaveraceae), bo'g'immevadoshlar (hypecoaccae), shotaralılar (fumariaceae) tuqımlasına bólinedi.
Kóknarlılar (papaveraceae) tuqımlasınıń 24 tuwısqa tiyisli, 250 den zıyatlaw túrleri bar. Usılardan Ózbekstanda 9 tuwısqa tiyisli 32 túri tarqalǵan.
Kóknarlılardın kópshiligi Arqa yarımshardıń orta region hám subtropik ıqlımlı aymaqlarında, ásirese Orta teńizi boyı mámleketlerinde keń tarqalǵan.
Barlıq túrleri ápıwayı, izbe-iz jaylasqan pár tárizli kesilgen japraqlı, kóp jıllıq ot ósimlikler bolıp tabıladı.
Gúlleri birewden yamasa bir nesheden topgúlde jaylasqan. Kiysashaları 2, gúltajjapraqları 4, atalıǵları kóp, ginetseyi bir, miywe japraqları kóp. Gúl formulası : Ca2 Co4 A∞G (2).
Mıywesi ǵórek yamasa ǵozasha. Kóknarlılar tuqımlas gúl dúzilisi, miywesınıń túrler da sút tárizli suyıqlıǵınıń bar-joq ekenligine tıykarlanıp 4 kishi tuqımlasqa bólıp úyreniledi. Tuqımlaslar arasında monotip pteridofillumlılar (pteridophylloideae) bólek orında turadı. Onıń japıraqları qırıqqulaqlılar uqsas pár tárizli bólekli, sút tárizli suyıqlıǵı joq hám sol belgilerine kóre kóknarlılar tuwsınıń tuqımlaslıları ortasında aralıq orındı iyeleydi.
Kóknarlılardıń oraylıq tuqımlası kóknarlılar bolıp tabıladı. Onıń 8 tuwıs bar, sonnan Ózbekstanda 2 jabayı hám bir mádeniy tuwıs tarqalǵan.