Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

ÁMELIY JUMÍSLAR TOPLAMI




NÓKIS – 2023


Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari
Kerekli ásbap úskeneler hám materiallar : ósimlikler anıqlaǵısh, gerbariyler, súwretler, lupa, slaydlar.

Dárilik ósimliklerdi úyreniwdiń talapları. Jer júzinde Dárilik ósimliklerdiń 10-12 mıń túri bar. 1000 den artıq ósimlik túrleriniń ximiyalıq, farmokologik hám Dárilik ózgeshelikleri tekserilgen. Ózbekstanda Dárilik ósimliklerdiń 577 túri ámeldegi bolıp, usılardan házirgi waqıtta 250 túri ilimiy shıpakerlik kásibinde isletilip atır.

Ózbekstannıń qubla wálayatlarında da 300 den artıq Dárilik ósimlik túrleriniń ósiwi anıqlanǵan. Bul Dárilik túrler túrli shańaraqlarǵa tiyisli bolıp, shańaraqqa tiyisli anatomik hám morfologiyalıq belgi-ayrıqshalıqlardı ózinde kórinetuǵın etedi. Eger hár bir shańaraqtıń belgi-qásiyetlerin hám wákillerin jaqsı bilgende, turni tanıw ańsat boladı. Hár bir turni áhmiyeti menen úyreniw bolsa Dárilik ósimliklerdi ajıratıp alıwda asqotadi. Sonnan kelip shıǵıp Dárilik ósimliklerdi úyreniwge bir qatar talap qóyıladı.
Dárilik ósimliklerdi úyreniwde tómendegilerdi jaqsı biliw kerek boladı :
• Dárilik ósimlik hám óniminiń ózbekshe hám latınsha atların, ósimliktiń qaysı shańaraqqa tiyisliligi hám de birpara ósimliklerdiń tiykarǵı atlarınan tısqarı ekinshi atınıń (sinonimin) da biliw.
• Dárilik ónim alınatuǵın ósimlikti súwretlew jáne onı basqa ósimliklerden ajrata biliw.
• Ósimliktiń geografiyalıq tarqalıwı (tarqalǵan hám óstiriladigan jerlerin), ósetuǵın jayın, sonıń menen birge tábiy sharayatta qaysı ósimlikler menen birge artıwın (fitotsenoz) biliw.
• Dárilik ónimlerdi jıynaw hám keptiriw usılların biliw.
• Dárilik ónimlerdi súwretlewdi hám basqa qospalardan ajrata biliw.
• Dárilik ónimlerdiń mikroskopik hám mikroximiyaliq analizlerin biliw.
• Dárilik ónimdiń ximiyalıq quramın (tiykarǵı tásir etiwshi hám birge ushraytuǵın elementlardı ) biliw. Tiykarǵı tásir etiwshi birikpelerdiń ximiyalıq formulasın jaza biliw. Ósimlik quramındaǵı elementlardıń sharayat tásirinde muǵdar hám sapa ózgerisleri ni biliw.
• Ósimlik ónimleriniń medicinada hám basqa tarawlarda isletiliwin, olardan tayarlanatuǵın dári túrlerin hám alınatuǵın Dárilik elementlardı biliw.
Dárilik ósimliklerdiń sistematik analizi. “Ózbekstan florasi” de belgilengen 146 shańaraqqa tiyisli 4230 ta jabayı hám materiallıq ósimliklerdiń 577 túri Dárilik ósimlikler esaplanadı. Bul Dárilik ósimlikler túrli shańaraq wákilleri bolıp tabıladı. Bul haqqında qısqasha maǵlıwmat beremiz.
Ósimlikler dúnyasında efir mayları keń tarqalǵan. Tóplanǵan maǵlıwmatlarǵa kóre jer sharı florasındaǵı ósimliklerden shama menen 2500 den artıq túri quramında efir moyi bar. Sonnan 77 shańaraqqa kiretuǵın 1050 den artıq ósimlik túri Evropa aymaǵında ósedi. Ásirese, Lamiaceae - yasnotkadoshlar (labguldoshlar - Labiatae), Apiaceae - selderdoshlar (qasnaqguldoshlar - Umbeiliferae), Asteraceae - astradoshlar (quramalıguldoshlar - Compositae), soralaslar - Shenopodiaceae, Cupressaceae - arsha aǵashılaslar (sarvindoshlar), Myrtaceae - mirtadoshlar, Rutaceae - rutadoshlar, Rosaceae - ránoguldoshlar hám basqa shańaraqlarǵa kiretuǵın ósimlikler efir moyiga bay.
Alkaloidlar ósimlikler dúnyasında keń tarqalǵan. 1974 jıl maǵlıwmatı boyınsha jer júzinde tarqalǵan joqarı ósimliklerdiń 327 shańaraǵınan 140 tasida (40 % ini quraydı ) alkaloidlar bar ekenligi anıqlanǵan. Quramında alkaloidlar bolǵan gruppalar jer sharında ósetuǵın ósimlikler gruppalarınıń 8, 7 % ini (10615 gruppadan 926 tasini), túrler ishinde bolsa shama menen 2% ini quraydı. Tómendegi shańaraqlar wákilleri alkaloidlarga bay: bir máwsimlilardan — lolaguldoshlar (Liliaceae) hám chuchmomadoshlar (Amaryllidaceae); qos dánemlerden kendirdoshlar (Arosunaceae), ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae), menispermadoshlar (Menispermaceae), kóknarlaslar (Papaveraceae), dukkakdoshlar (Fabaceae), kavkaz palmasılaslar (Buxaceae), loganiyadoshlar (Loganiaseae), ituzumdoshlar (Solanaceae), soralaslar (Shenopodiaceae), astradoshlar (Asteraceae) —murakkabguldoshlar (Compositae), zirkdoshlar (Berberidaceae) hám joqarındoshlar (Rubiaceae). Sol dáwir ishinde pútkil jer júzinde ajıratıp alınǵan hám suwretlengen 4959 alkaloiddan tek bir ǵana kendirdoshlar (Apocynaceae) shańaraǵına 897 tasi tuwrı keledi.
Glikozidli ósimlikler de ósimlikler dúnyasında keń tarqalǵan bolıp, olar ósimliklerdiń barlıq shólkemleri toqımalarında, kletka shirasida erigen halda ushraydı. Ósimlikler quramında bir neshe glikozidlar bolıwı (bir ósimlik quramında 20 dan artık ayırım -ayırım glikozidlar bolıwı ) múmkin. Geyde bir yamasa birdey ximiyalıq dúzılıw daǵı bir gruppa glikozidlar pútkil bir shańaraqqa tán bolıp, olar sol shańaraqqa kiretuǵın túrlerde (mısalı, amigdalin glikozidi - ránoguldoshlar, tioglikozidlar bolsa kapustaguldoshlar (krestguldoshlar) shańaraqları túrlerinde) keń tarqaladı.
Biz tómendegi kestede Orta Aziya ósimlikler oramında ushraytuǵın medicina ushın zárúrli áhmiyet kásip etken ayırım Dárilik túrler haqqında maǵlıwmat berdik.

Dárilik ósimliklerdiń tarqalıwı. Ósimlikler quramındaǵı Dárilik elementlar — biologiyalıq aktiv birikpeler ósimliktiń ósiwi dáwirinde (ontogenezda) hám túrli faktorlar tásirinde turaqlı ózgeriwde boladı. Olar sintezlanadi, az-azdan kópayadi, málim dáwirde kóp muǵdarda toplandı, keyinirek azaya baradı hám bir waqıt kelip, pútkilley joǵalıp ketiwi múmkin.

Ósimlik quramındaǵı Dárilik elementlar sinteziga, olardıń toplanıwın ózgerip barıwına tásir etiwshi sırtqı ortalıq faktorlarına tómendegiler kiredi: ósimliktiń ósiw jayı, ızǵarlıq (hawa hám topıraqtaǵı ızǵarlıq muǵdarı ), topıraq quramı, temperatura (hawa hám topıraqtıń ıssı -suwıqlıǵı ), jaqtılıq hám quyash nurınıń kóp yamasa kem bolıwlıǵı, ıqlım hám basqalar.
Ekenin aytıw kerek, hár bir ósimliktiń ayriqsha ósetuǵın jayı boladı hám ol sol sharayatta jaqsı taraqqiy etedi. Birpara ósimlikler, japıraqlar shirindisi kóp bolǵan jerlerde (merwertgul hám basqalar ), basqaları shorlı jerlerde (boyan, shuvoq túrleri, sorak hám basqalar ) yoqtirsa qalǵanları tawlıqq, taslı jerlerdi hám maydalanǵan taslı (qızılsha, qoraqovuq hám basqalar ) yamasa kisiler jasaytuǵınlıq jaylarǵa jaqın hám patas jaylar (besbuwday, durman hám basqalar ) jerlerde jaqsı taraqqiy etedi.
Birpara ósimlikler ızǵarlıqtı yoqtirsa (atız qirqbóǵimi, oqqaldirmoq, valeriana, sarı nufar, igir, batpaq ledumi, meniantes hám basqalar ), basqaları kerisinshe qurǵaqlay shólda, erneklerde (ashshımiya, ańızk, ádıraspan hám basqalar ) ósedi. Eger oymaqgulni ósiw dáwirinde normasınan artıq suwǵarılsa, onıń quramındaǵı júrek glikozidlari kem sintezlanadi, tap sonday ızǵarlıq kóp bolsa, darmana shuvoq taraqqiy etpeydi.
Íssılıq hám jaqtılıq da hámme ósimliklerge birdey muǵdarda kerek emes. Jenshen ósimligi ormanlardıń (taygani) shirindisi kóp, ızǵar, salqın hám jaqtılıq kem bolǵan jerlerinde jaqsı taraqqiy etedi, oymaqgul bolsa jaqtılıq, quyash nurı kóp bolsa, júrek glikozidlarini jaqsı sintez etedi.
Kópshilik efir moyi saqlawshı ósimlikler ıssı hám jaqtılıqnı sevadi. Sol sebepli qubla rayonlardıń florası quramında efir moyi saqlawshı ósimlikler kóp boladı hám olardıń efir mayları hidining jaqsılıǵı menen parıq etedi. Ósimliklerdiń derlik barlıq shólkemlerinde efir moyi boladı. Efir moyining ósimlik quramında kóp yamasa kem muǵdarda toplanıwı hawa temperaturasına hám ızǵarlıǵına, topıraq ızǵarlıǵına hám de jerdegi mineral elementlardıń kóp yamasa ozligiga baylanıslı. Ádetde hawa temperaturası kóterile baslaǵan tárepke ósimlik quramında efir mayları kóbirek sintezlanadi hám kerisinshe, hawa ızǵarlıǵı kóbeyiwi menen bul birikpeler muǵdarı azayıp baradı. Topıraqtaǵı ızǵarlıqtıń orta dárejeden kóp yamasa kem bolıwı ósimlik quramında efir maylarınıń azayıwına alıp keledi. Sonıń menen birge qurǵaqlıq birpara ósimliklerde efir maylarınıń kóp toplanıwına sebep boladı. Ádetde qubla rayonlardıń florası arqa rayonlarnikiga salıstırǵanda efir moyi saqlawshı túrlerge bay. Sol sharayatta ósetuǵın ósimliklerdiń efir maylarınıń hidi kóbirek xosh iyisli, strukturalıq bólegi de quramalılaw boladı.
Kerisinshe, birpara ósimlikler (rodiola, levzeya hám basqalar ) salqın jerde, tawlıq rayonlarda jaqsı ósedi.
Bunday mısallardı kóp keltiriw múmkin. Sonı jaqsı biliw kerek, hár bir ósimlik ózin úyrengen, jasap taraqqiy etetuǵın ayriqsha sharayat hám ıqlımda óssa, tiyisli ayriqsha bolǵan biologiyalıq aktiv elementlardı kóp sintez etedi. Joqarıda keltirilgen ósimliklerdiń ósiwi, rawajlanıwı hám olar quramındaǵı Dárilik elementlardıń sintezi hám toplanıwına sırtqı ortalıq (ızǵarlıq, ıssılıq, jaqtılıq, topıraq quramı, ósiw jayı hám basqalar ) tásirin biliwdiń úlken áhmiyeti bar jáne bul hallar Dárilik ósimliklerdi tábiy sharayattan plantatsiyalarda ósiriwge ótqazilganda esapqa alınıwı zárúr bolıp tabıladı. Hár bir ósimlik ushın onı plantatsiyalarda óstirilganda ayriqsha sharayat hám ıqlımdı ılajı bolǵanınsha tuwdırıw kerek.