Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

Qaraqayin (Fagus) tuwısı.
Bul tuwıstıń wákilleri bálent boylı terekler bolıp esaplanadı. Japıraqlari izbe – iz jaylasqan, Gulleri samal járdeminde shanlanadi. Bul terekler jaslıǵında ásten ósedi. 40-60 jasınan baslap tez óse baslaydı. Tamırı kúshli rawajlanǵan bólip, jerge shuqır kirmeydi. Qaraqayınlar jas waqtında tónkesinen kógeredi. Ayrım túrleri tamırınan bashkileydi. Sayaǵa shidamli terek, shaqası qalıń bolıp, jaqtılıq ótkizbeydi.
Aǵashı ózeksiz, qizil–sarǵish reńde, awir hám qatti bolip. Tez shiriydi, sonıń ushın kem isletiledi. Onın janǵaǵın quwırıp jewge boladı, quramında 50% may bar. Jetilmegen janǵaǵında fagin alkaloidi bar, ol insan organizmi ushun zararli.
Toǵay qaraqayini (Fagus silvatica L.) boyi 30-50 m li, shaqası úlken. Toǵay qaraqayini Ukrainanıń batıs rayonlarında, Belorussiyada hám Qrimda toǵayzarlar payda qıladı. Saya súyer ósimlik.
Ol Sankt-Peterburgda, Moskvada, Kievda hamda basqa qalalarda kóplep kóklemzarlastırıw maqsetinde egilgen. Juda shiraylı terek bolǵanlıǵınan parklerge egiw usınıs etiledi.
Shıǵıs qaraqayini (Fagus orientalis Lipsky.) boyi 50 m, diametri 2 m keletuǵın, denesi juwan, qabıǵı sıllıq, kúl reńli terek. Ol japıraqlariniń formasına qarap toǵay qaraqayininan parıq qiladi. Shıǵıs qaraqayını Kavkazda, Kishi Aziyanıń arqa regionlarında, Balqan yarım aralınıń shıǵıs regionlarında tarqalgan. Jaylaw zonalarında shıǵıs qaraqayını puta formasında boladı hám jer bawırlap ósedi.
Kashtan (Castanea) tuwısı.
Tuwıstıń wakilleri úlken terek bolıp, boyi 40 m ga jetedi. Denesi kem shaqalanǵan. Tuwıstıń 14 turi bolip Haqqıyqıy kashtan (Castanea sativa Mill.) Boyi 30 m ge, diametri 1,5-2 m ge jetedi, shaqası keń, jayılǵan. Japıraqların tolıq jazıp bolǵanda (jazdıń ortalarında may-iyun aylarında) gúlleydi. Samal járdeminde hám jánlikler járdeminde shanlanadi. Miywesi oktyabr ayınıń baslarında jetiladi hám noyabr ayi dawamında jerge tógiledi. Tamırı oq tamır bolip, jerge shuqır kirip baradı. Tónkesinen kógeredi, kóp jıl jasaydı, 1000-3000 jılǵa shekem jasaytuǵın túrleri bar. Júdá jaqtısúyer terek. Suwıqqa shidamsiz.
Kashtannin ekinshi turi Amerika tisli kashtan (Castanea dentata Marsh.) Arqa Amerikada tarqalgan bolıp, óziniń tuksiz japıraqları hám shireli miywesi menen aldıńǵı turinen parıq qiladi. Tisli qashtan Rossiyanin Poltava, Xar`kov hám Orlov waliyatlarında parklerde ósedi. Ózbekistan sharayatında hawanıń issi hám qurǵaq bolıwınan zıyanlanadı. Bul turlerden tısqarı xıtay kashtani (Gastanea mollissima Blume.) hám yapon kashtani (Gastanea crenata Sieb. et. Zucc.) hám mádeniy halda kóplep egiledi.