Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

6.3. «Pul sisteması»nıń shólkemlestiriw sharayatları

Sistema degende óz ara baylanıslı elementlerdiń birligin túsinemiz.

Pul sisteması – bul bir-biri menen baylanıslı háreketleniwshi hám pul sistemasınıń birligin támiyinlewshi elementlerdiń jıyındısı.
Pul sisteması – bul mámleket yaki óz aldına alınǵan ekonomikalıq aymaqta pul aylanısın shólkemlestiriwdiń mámleketlik-huqıqıy forması.
Pul sistemasınıń obyektiv hám subyektiv tiykarları bar. Pul sistemasınıń obyektiv tiykarlarına pul qatnasıqlarınıq rawajlanıw dárejesi kiredi. Pul sistemasınıń subyektiv tiykarlarına tólew hújjetlerin hám quralların, olardan paydalanıw tártibin nızamshılıq hújjetlerde belgilep qoyıw kiredi.
Pul sistemasınıń eki ózgesheligi bar:
1. Funkcional ózgesheligi (aspekt) – pul sisteması funkcional tárepten pul aylanısın shólkemlestiriw principleri, formaları hám usıllarınıń jıyındısı.
2. Institucional ózgeshelik – institucional tárepten pul sisteması pul aylanısın shólkemlestiriwshı hám tártipke salıwshı institutlardıń jıyındısı. Bunday institutlarǵa Oraylıq bank, kommerciyalıq bankler, kliring orayları, esap úyleri sıyaqlı shólkemler kiredi.
Pul sistemasın shólkemlestiriw tómendegi principler tiykarında ámelge asırıladı:
1. Pul sistemasınıń turaqlılıǵı hám elastikligi principi. Pul sistemasınıń turaqlılıǵı degenimiz puldıń barlıq funkciyaların tolıq atqarıwın támiyinlew. Pul sistemasınıń elastikligi degenimiz pul sistemasınıń ekonomikanıń pulǵa bolǵan talabınıń ózgeriwine óz waqtında juwap bere alıwına aytıladı.
2. Aylanısqa shıǵarılǵan pullardıń támiyinleniw principi. XX ásirdiń 70-jıllarına shekem aylanısqa shıǵarılǵan naq pullar altın menen támiyinlendi. Aylanıstaǵı hárbir AQSh dolları 1$=0.88 gramm sap altın tiykarǵa iye edi. 1 unciya = 35$ bahada almastırıldı. 1 unciya = 31.1 gramm sap altınǵa teń. Milliy valyutanıń altın menen támiyinleniwi baha masshtabı dep ataladı. 1976-1978-jılları bolıp ótken Yamayka jáhán valyuta sistemasında altındı demonitizaciyalaw toqtatıldı. Bul altınnan tólem quralı retinde paydalanıwdı shekledi. Nátiyjede baha masshtabı dúnya ellerinde biykar boldı, eń sońǵı mámleket Shveycariya baha masshtabın 2011-jılı biykarladı. Házirgi waqıtta aylanısqa shıǵarılıp atırǵan pullar Oraylıq banktiń aktivleri menen támiyinlenedi.
3. Pul aylanısın rawajlandırıw hám prognozlaw principi.
4. Pul aylanısın qadaǵalaw principi.
Pul sistemaları XVI-XVII ásirlerde islep shıǵarıw kapitalistlik usılınıń payda bolıwı menen qáliplesken, biraq solay bolsa da, onıń geypara elementleri bunnan biraz aldın payda bolǵan. Tovar-pul qatnasıqları hám islep shıǵarıwdıń kapitalistlik usılı rawajlanıwı menen pul sistemasında sezilerli ózgerisler júz berdi.
Pul sisteması túrleri pul qanday formada bolıwına baylanıslı, yaǵnıy ulıwma ekvivalent – tovar sıpatında yaki qun sıpatında bolıwına qaray tómendegishe pul sistemaları payda bolǵan.
1. Metall pul aylanısı sistemaları.
2. Qaǵaz hám kredit pullar aylanısı sistemaları.
Birinshi sistemada metall pul tikkeley aylanısta boladı hám puldıń barlıq funkciyaların atqaradı, kredit pullar bolsa metalǵa almastırılıwı múmkin;
Kredit hám qaǵaz pullar aylanısǵa shıǵarılıwı menen qaǵaz pullar aylanısı sisteması payda bolǵan.
Mámlekette ulıwma ekvivalent sıpatında qabıllanǵan metalǵa pul aylanısı bazasına qaray pul sisteması bimetallizm hám monometallizm pul sistemalarına bólinedi.