Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

4.4-súwret. Inkasso tapsırmaları menen esaplasıwlarda hújjetlerdiń aylanıw tártibi
Rayon Mámleketlik salıq inspekciyası belgilengen salıqlardı óz waqtında tólemegen xojalıq subyektlerine qarata inkasso tapsırmaların banklerge beredi (1), kommerciyalıq bankler xojalıq júrgiziwshi subyektlerdiń esap betinde qarjı bolsa, inkasso tapsırmasın kórsetilgen summanı respublika yaki jergilikli mámleket byudjetine ótkeredi (2), hám tólewshige bul tuwralı xabar beredi (3). Eger qarjı jeterli bolmasa yaki ulıwma joq bolsa tólew hújjetleri ekinshi kartotekaǵa kiris etiledi, bul hújjetler tólewshiniń esap betinde qarjı payda bolıp, tólemler islengenge shekem esapqa alıp barıladı.
Inkasso tapsırmaları menen esaplasıwlardıń islenbegeni ekonomikalıq proceslerdiń unamlı shólkemlestirilgeni hám xojalıq júrgiziwshi subyektlerdiń salıqlar boyınsha tólemlerdi óz waqtında islep atırǵanınan derek beredi.

4.5. «Ulıwma tólew aylanısı» túsinigi hám onıń quramı

Klientler esap betin ashqanda banklerdi erkin tańlaw huqıqına iye. Barlıq naq emes tólemler tólewshiniń usı esap betindegi qarjısınan islenedi.

Ámeliyatta bir kommerciyalıq banktiń klienti ekinshi kommerciyalıq banktiń paydasına naq pulsız tólemdi de isleydi. Bir bankten 2-bankke ótip atırǵan tólemler banklerdiń Nostro wákillik esapları arqalı ótedi. Banklerdiń eki túrdegi nostro wákillik esapları bar:
Vertikal wákillik esabı.
Gorizontal wákillik esabı.
Negizinde hárbir kommerciyalıq bank milliy valyutada bir vertikal, bir gorizontal wákillik esap betine iye boladı.
Vertikal wákillik esap beti Oraylıq banktiń balansında ashıladı.
Gorizontal wákillik esap beti mámlekettiń basqa kommerciyalıq bankinde ashıladı.
Ózbekstan Respublikasında kommerciyalıq bankler milliy valyutada tek bir nostro wákillik esap betine iye. Bul esap beti Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń balansında ashılǵan. Anıǵıraǵı Oraylıq banktiń Tashkent qalası bas basqarmasında ashılǵan.
Tólewshi hám tólewshi banktiń likvidli bolıwı degende olardı óz minnetlemelerin qarjı menen óz waqtında hám tolıq tóley alıw múmkinshiligine aytıladı.
Jáhán banki ekspertleriniń bul koefficientiniń eń tómen normativ dárejesi 1.25 etip belgilengen.
Tólemdi islew ushın tólewshiniń razılıǵı bolıwı kerek. Biraq, nızamshılıqta geypara jaǵdaylarda tólewshiden soramay pulınan alıp qoyıwǵa ruqsat etilgen. Mısalı, salıq inspekciyası tárepinen qoyılǵan inkasso tapsırmaları, sudlardıń qararı menen qoyılǵan orınlaw qaǵazları tólemdi tólewshiniń razılıǵısız ámelge asırıladı.
Tólemlerdiń múddetleri;
Naq emes esaplasıwlardı tuwrı islew ústinde ótkeriletuǵın tekseriwdiń bolıwı;
Naq emes esaplasıwlarda qatnasıwshı táreplerdiń múlk juwapkershiliginiń bolıwı;
Xalıqaralıq bank ámeliyatında naq pulsız esaplasıwdıń 4 formasınan paydalanadı:
Tólew tapsırmaları;
Chekler;
Hújjetlestirilgen akkreditivler;
Inkasso.

4.5-súwret. Tólew tapsırmaları arqalı naq pulsız esaplasıwlardı islew tártibi

1-tovarlardıń aldı-sattı shártnamasın dúziw. 2-tovarlardı jiberiw. 3- tovarlar menen baylanıslı hújjetlerdi satıp alıwshıǵa jiberiw. 4-satıp alıwshı óz bankine tólew tapsırmasın jazadı. 5-satıp alıwshınıń banki tólew tapsırmasına tiykarlanıp tólemdi isleydi. Tólem summasın satıp alıwshı usı esap betinen alınıp, tovar jetkerip beriwshiniń vostro espbetine ótkeriledi. 6-satıp alıwshınıń banki tovar jetkerip beriwshiniń bankin 5-operaciyanı orınlaǵanı haqqında jazba túrde xabardar etedi. 7-tovar jetkerip beriwshiniń banki tólem summasın tovar jetkerip beriwshiniń usı esap betine ótkeredi. Tovar jetkerip beriwshiniń usı esap betinen kóshirme. Tólew tapsırmalarına tán bolǵan tiykarǵı abzallıǵı bul tovarlardıń sapasın tekseriwdiń múmkinshiligi. Bul forma tómendegi kemshiliklerge iye:

Tólem kepillenbegen;
Tólew tapsırmalarında tovarlar summasınıń belgili bólegin aldınnan tólew qollanıladı. Bunda sapasız tovarlar jetkerip beriw hám tovarlardı waqtında jetkerip bermew riski payda boladı. Evropa ellerinde hám AQShta naq pulsız esaplasıwlarda kommerciyalıq banklerdiń kepilliklerinen paydalanadı.
Kommerciyalıq bank beretuǵın kepilliktiń 2 túri bar:
Klienttiń tólew minnetlemeleri boyınsha beriletuǵın kepillik;
Jetkerip beriletuǵın tovarlardıń sapası boyınsha beriletuǵın bank kepilligi.
Rawajlanǵan ellerde yuridikalıq shaxslar arasındaǵı esaplasıwlarda esaplasıw chekleri keń qollanıladı.
Hújjetlestirilgen akkreditivtiń 5 tiykarǵı forması bar:
1. Shıǵarıp alınatuǵın akkreditivler – bul akkreditiv onı ashqan bank tárepinen qálegen waqıtta biykar etiliwi múmkin;
2. Shıǵarıp alınbaytuǵın akkredivler – bul akkreditivler biykar etilmeydi;
3. Tastıyıqlanatuǵın akkreditivler – bul akkreditivler 3-bank tárepinen tastıyıqlanadı. Negizinde kishkene bankler tárepinen kóp summada ashılǵan akkreditivlerdi iri bankler moyınlamaydı. Sonda olar bul akkreditivti 3-bank tastıyıqlawın talap etedi;
4. Tastıyıqlanbaytuǵın akkreditiv.
5. Támiyinlengen akkreditivler – bul forma da Ózbekstanda keń qollanıladı. Bunda akkreditiv summası klienttiń usı esap betinen alınıp, ayrıqsha schetda deponent etiledi. (22602)
Házirgi waqıtta dúnya ámeliyatında shaqırıp alınbaytuǵın akkreditivler keń qollanıladı.

Satıp alıwshınıń banki (9)

Tovar jetkerip (12) beriwshiniń banki (7)
8
3
11

4 6 13 2 10


Satıp alıwshı

Tovar jetkerip beriwshi

5


4.6-súwret. Akkreditiv esaplasiwlar

1-tólemlerdi aldı-sattı etiw shártnamasına qol qoyıw. 2-satıp alıwshı óz bankine akkreditiv ashıw tuwralı arza beredi. 3-akkreditivti ashıw, satıp alıwshınıń banki tovar jetkerip beriwshiniń bankke akkreditiv telegrammasın jiberedi. Bul akkreditivtiń ashılǵanın bildiredi. Usı waqıttan baslap satıp alıwshınıń banki tólem boyınsha kepilge aylanadı. 4-tovar jetkerip beriwshiniń bank tovar jetkerip beriwshini akkreditiv ashqanlıǵı tuwralı xabardar etedi. 5-tovar jetkerip beriwshi tovarlardı jiberdi. 6-tovar jetkerip beriwshi tovarlar menen baylanıslı hújjetlerdi óziniń bankine jiberedi. 7-tovar jetkerip beriwshiniń bank hújjetlerin tekseredi hám qabıl etip aladı. 8-tovar jetkerip beriwshi bank tovar hújjetlerin satıp alıwshınıń bankine tólew ushın jiberedi. 9-satıp alıwshınıń banki akkreditiv boyınsha tólemdi isleydi. 10-satıp alıwshınıń banki satıp alıwshıǵa tovar hújjetlerin beredi. 11-satıp alıwshı bank tovar jetkerip beriwshi bankin tólemdi islegeni tuwralı jazba túrde xabardar etedi. 12-tovar jetkerip beriwshi bank tólem summasın tovar jetkerip beriwshiniń usı esap betine ótkeredi. 13-tovar jetkerip beriwshiniń usı esap betinen kóshirme.

4.6. Tólem aylanısınıń tártibi

Pul-tólew aylanısı pul aylanısınıń bir bólegi bolıp, onda pullar qanday formada usınılǵanına qaramastan tólem quralı sıpatında isleydi. Basqasha aytqanda, bunday jaǵdayda ekonomikalıq subyektler arasında naq pullı hám naq pulsız formada almastırıw quralı sıpatında háreket etetuǵın qarjılar kórip shıǵıladı.

Pul qarjıları háreketleriniń hárbiri boyınsha alternativ háreket te islenedi. Basqasha aytqanda, pullardıń aylanısı kóp baǵdarlı boladı hám xojalıq subyektlerin qamtıp aladı.
Tólem aylanısı usı ellerde ámel etetuǵın tólew qurallarınıń úzliksiz háreket etiw procesi. Basqasha aytqanda, pul aylanısı tólew qurallarınıń forması qanday bolıwına qaramastan, bunday barlıq qurallardıń jıyındısı túsiniledi. Tikkeley pul qarjılarınıń háreketi hám chekler, depozit sertifikatları hám veksellerdiń kóship júriwi usıǵan kiredi. Pul aylanısı tólew aylanısınıń bir bólegi sanaladı.
Pul aylanısı naq pullı hám naq pulsız formalardaǵı pul belgileriniń úzliksiz háreket etiw procesii sanaladı.
Óz gezeginde, pul aylanısı tólew quralları aylanısınıń eki formasına: pul aylanısı (yaki naq pullar aylanısı) hám pul-tólem aylanısına bólinedi.
Pul aylanısı pul aylanısınıń naq pullar aylanısı, pul belgileriniń bir yuridikalıq yaki fizikalıq shaxslardan basqa shaxslarǵa turaqlı túrde ótip turıwı menen baylanıslı bólegi. Basqasha aytqanda, bul ekonomikalıq subyektler arasındaǵı aylanısta qatnasatuǵın tikkeley naq pul massası. Sol sebepli pul aylanısın geyde naq pullardıń aylanısı dep de ataydı.
Pul tólew aylanısı pul aylanısınıń bir bólegi bolıp, onda pullar qanday formada usınılǵanına qaramastan, tólew quralı sıpatında xızmet etedi. Basqasha aytqanda, bunday jaǵdayda ekonomikalıq subyektler arasında naq pullı hám naq pulsız formada almastırıw quralı sıpatında ámel etetuǵın qarjılar kórip shıǵıladı.