Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Basıp shıǵarılǵan teńgeler hám olardaǵı gúmis muǵdarı

t/n	Jıllar	Teńgedegi gúmis muǵdarı - %
1	1608-1610	90
2	1615-1623	80
3	1617-1678	70
4	1699-1700	35
5	Ubaydullaxan dáwirinde	22,5

Kesteden kórip turǵanınday, teńgedegi gúmis muǵdarı 90 procentten Ubaydulla – Bahadırxan dǵwirinde 22,5 procentke túsken, yaǵnıy teńgeniń sapası túsip barǵan.

Derlik júz jıllardan keyin XVIII ásir ortalarında Muhammed Rahimxan dáwirinde teńgedegi gúmis muǵdarı 30% kóterilgen. XVIII ásirdiń aqırı XIX ásir baslarına kelip Buxara mámleketi jáne joqarı sapalı pul sistemasına iye bolǵan.
Rossiyanıń Orta Aziyaǵa júrisi nátiyjesinde 1865-jılı Tashkent ruslar qolına ótken. Sońınan Buxara mámleketiniń Oratepa, Jizzax, Samarqand, Kattaqorǵan, Urgit sıyaqlı qalaları Rossiya quramına kirgen. Buxara ámiri Rossiya menen doslıq shártnamasın dúzgen hám yarım ǵárezsiz mámleket bolıp óziniń erkin pul sistemasın saqlap qalǵan hám ǵárezsiz pul siyasatın alıp barǵan.
Sol dáwirlerde aylanısta altın, gúmis, mıs teńgeler shıǵarılǵan. 1 altın Rossiyanıń 6 rubl 80 tiyinına, 1 teńge (gúmis) 15 tiyinına, 1 mıs teńge (mira) 4 tiyinına, pul 1/4 tiyinına teńlestirilgen. Aylanısta kóbirek gúmis teńge paydalanılıp, onıń kursı 1 teńgege 12 tiyinǵa shekem ózgerip turǵan.
XIX ásirdiń 90-jıllarında Rossiya Tashkent hám Qoqanda, sońınan Buxarada óz banklerin ashqan. Aylanısqa rus altın, gúmis teńgeleri hám kredit biletleri kirip kelgen. Buxarada rus altın, gúmis teńgesine qaraǵanda kredit biletleri júdá abıraylı bolǵan. Buxara beklerine ámirge tóleytuǵın salıq hám basqa tólemler, inamları gúmis teńgede kárwanlarda alıp kelingenge qaraǵanda, kredit biletlerinde alıp keliw arzan hám ańsat bolǵan. Sonıń ushın gúmisler rus kredit biletlerine almastırılǵan. Rus banklerinde gúmis teńgeler qaytadan aylanısqa shıǵarılmaǵan. Teńgelerdi Rossiyaǵa jibergen hám Peterburgte qayta quyılıp, rus gúmis teńgesi sıpatında aylanısqa shıǵarılǵan. Buxara teńgesi 84 procent probadaǵı gúmisten tayarlanǵanı ushın rus gúmis teńgesinen biraz sapalı bolǵan hám qaytadan islengende bir Buxara teńgesinen birneshe rus teńgesi quyılǵan. Bul bolsa Rossiya ǵaznasına úlken payda keltirgen.
Esaplasıwlardı júrgiziwde, altındı rublge aylandırıwda qıyınshılıqlar bolǵanı ushın Rossiya mámleketi Buxara mámleketi pul sistemasın Rossiyaǵa birlestiriw haqqında máseleni qoyǵan. Rossiya Finans ministrligi tárepinen Buxara mámleket pulınıń joybarı islep shıǵılǵan. Oǵan bolsa shıǵarılatuǵıg pul 15 tiyinǵa teń bolıp, onıń bir tárepinde Rossiya húkimeti belgisi kórinisi, ekinshi tárepinde Buxara mámleketi belgisi bolıwı kerek edi. Biraq, Buxara ámiriniń xızmeti sebepli bul is iske aspaǵan.
1923-24-jıllarǵa shekem Buxara óziniń pul birligin saqlap qalǵan. Túrkistannıń Rossiya tárepinen iyeleniwi nátiyjesinde XX ásirdiń basların Túrkistanda rus kredit biletleri, jergilikli vekseller, sońınan sovznaklar, «Turkbon»lar, chervonlar aylanısta bolǵan. 1920-jıllardıń ortalarınan baslap jalǵız pul sisteması payda bolıp, Burınǵı SSSR aymaǵında rubl pul birligi sıpatında qabıl etilgen hám ǵárezsizlikke shekem pul aylanısı usı pul birligi menen júrgizilgen.