Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Burınǵı Sovet Awqamı mámleketleri valyutaları 1993 jıl, aprel

Respublikalar	Pul birligi hám onıń kursı
Armeniya	Rubl
Azerbayjan	Manat hám rubla (1manat=10 rubl)
Belarussiya	Rubl hám B. rubli (1 B. rublm=10 rubl)
Estoniya	Krona (8 kron = 1 nemec markası)
Gruziya	Rubl hám kupon
Qırǵızstan	Som (3-may 1993-jıldan)
Latviya	Latviya rubli (130 l.r. = 1AQSh dolları)
Litva	Talonlar (505 talon = 1 AQSh QSh dolları)
Moldaviya	Rubl hám kupon
Rossiya	Rubl
Túrkmenstan	Rubl
Ukraina	Korbonavec (1 korbonavec = 0,3 rubl)
Ózbekstan	Rubl hám som kupon

Pul qunsızlanıwı, naq pul jetispewshiligine, bul bolsa is haqı, napaqalardı tólewde qıyınshılıqlar bolıwına alıp keldi. SSSR dáwirindegi aqırǵı bankler haqqındaǵı nızamǵa muwapıq mámleketlik bank ornına Oraylıq bank, ǵárezsiz mámleketlerde Oraylıq (yaki milliy) bankler shólkemlestirildi.

Rossiya Oraylıq banki pul emissiyası menen baylanıslı operaciyalardı islew huqıqın qolına aldı. Bunnan tısqarı, mámleket pul belgilerin basıp shıǵarıwshı mákeme Rossiyada jaylasqan edi. Ǵárezsiz mámleketler Oraylıq bankleriniń pul aylanısın júrgiziw boyınsha háreketleri sheklengen edi. Nátiyjede pul jetispewshiligi payda boldı hám bul geypara respublikalarda hár qıylı kórinislerde payda boldı. Mısalı, Rossiya Oraylıq banki aylanısqa shıǵarǵan pullarda Rossiyanıń salmaǵı 1991-jılı dekabrde 64 procenti quraǵan bolsa, 1992-jıl iyunge kelip emissiyanıń 77 procenti Rossiyanı naq pul menen támiyinlewge baǵdarlanǵan. Qalǵan barlıq respublikalardı naq pul menen támiyinlew ushın aylanısqa shıǵarılǵan pullardıń tek 23 procenti sarplanǵan, yaǵnıy basqa respublikaları talabın pul menen támiyinlew salmaǵı túsip ketken. Belorussiya, Gruziyanıń salmaǵı 3 procentten 1.5 procentke shekem, Ukraina hám Baltıq boyı respublikalarınıń salmaǵı jáne de kóbirek qısqarǵan.
Ózbekstanda da pul resursları jetispewshiligi naq pulǵa bolǵan talaptıń qanaatlandırılmawı kórindi. Usı ekonomikalıq sharayatta pul sistemasın qáliplestiriw boyınsha ǵárezsiz mámleketler aldında eki jol tur edi.
– jalǵız pul sisteması zonası – rubl zonasında qalıw hám jalǵız pul siyasatın júrgiziw;
– óz milliy valyutasın aylanısqa shıǵarıp, óz pul sistemasına iye bolıw hám qońsı eller inflyaciyasınan ózin qorǵaw.
Pul jetispewshiligi dawam etip atırǵan hám Rossiya rublleri turaqlı bolmaǵan sharayatta pul jetispewshiligin sheshiw maqsetinde kóplegen respublikalar, sonnan Ózbekstanda da ǵárezsizliktiń birinshi jılları pul sistemasın qáliplestiriw joybarı dúzildi.
Ózbestannıń óz milliy valyutasın engiziw zárúrligi Rossiyada 1993-jılǵı jańa banknotalar engiziliwi menen jáne de keskin tús aldı. Bul Rossiyada óz milliy valyutasın shıǵarıw edi. Bunda 1992-jıldıń dekabrinde aylanısqa engizigen usı banknotalar tek Rossiya banklerine tarqatıldı. Bul bolsa Rossiya rubl zonasındaǵı mámleketler aldındaǵı minnetlemelerin biykar etiwi edi, sebebi jańa naq pullar basqa respublikalarǵa berilmedi. Rossiyanıń usı qádeminen soń tez arada birqatar ǴMDA mámleketleri óz milliy valyutaların shıǵardı. Nátiyjede olardıń aymaqlarında háreketten toqtaǵan eski pul massası Ózbekstanǵa qaray aqtı.
Ózbekstan rubl zonasında payda bolǵan usı jaǵday júdá qıyın hám qolaysız awhalda qaldı, sebebi, basqa respublikalarda háreketten toqtaǵan 1961-1992-jıllar aralıǵında aylanısta bolǵan «rubl» banknotalarǵa respublika aymaǵınan túrli ónimler shıǵıp kete basladı.
Qıyın ekonomikalıq jaǵday Ózbekstan basshılarınan eki alternativ joldan birin – rubl zonasında qalıw yaki óz milliy valyutamızdı engiziwdi talap etpekte edi. Makroekonomikalıq turaqsızlıq, joqarı inflyaciya dárejesi, finanslıq hám ekonomikalıq teń salmaqlılıqtıń buzılıwı kúsheyip baratırǵan sharayatta tez arada bir toqtamǵa keliw kerek edi. Júzege kelgen jaǵdaydı talqılap Birinshi Prezidentimiz: «Eń dáslep, basqa mámleketlerden ekonomikalıq tárepten ǵárezsiz bolıwı ushın respublika óz pulına, óziniń milliy valyutasına iye bolıwı lazım. Bul hárqanday mámleketke tán belgi bolıp qalmastan, sonıń menen birge ekonomikalıq ǵárezsizliktiń tiykarǵı shártlerinen biri sanaladı», - dep atap ótken edi. Prezidentimiz sózi menen aytqanda, jańa valyutaǵa ótiw revolyuciya menen barabar edi.
Júzege kelgen jaǵday hám pul sisteması rawajlanıwınıń joqarıda kórsetilgen variantların talqılap Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 1993-jıl 12-noyabdegi «Ózbekstan Respublikası aymaǵında som-kuponlardı aylanısqa engiziw haqqında»ǵı Qararına muwapıq 1993-jıl 15-noyabrden baslap aralıq valyuta sıpatında «som-kupon» 1 som – 1 rubl aylanısqa engizildi.
Aralıq valyutanıń engiziliwi, eń dáslep onıń ishki social-ekonomikalıq proceslerine kórsetiletuǵın tásirin anıqlaw, respublikada pul-kredit qatnasıqların tártipke salıw boyınsha tolıq mexanizmdi jaratıw zárúrligi, sonday-aq, joqarıda aytıp ótilgen ózgerisler payda etken keń kólemli texnikalıq mashqalalar menen baylanıslı edi. Aqır-aqıbetinde bul belgili dárejede mámlekettegi ekonomikalıq jaǵdaydı turaqlastırıw hám milliy valyutanı aylanısqa kirgiziwge puqta tayarlıq kóriw múmkinshiligin berdi. Usı dáwirde som-kuponnıń satıp alıw qábiletin arttırıw hám ishki tutınıw bazarın toltırıw ilajları kórildi, onıń tiykarǵı jáhán valyutalarına salıstırmalı qunın anıqlaw baslandı, burınǵı awqam respublikalarındaǵı birge islesiwler menen esaplasıwlar tártipke salındı, valyutanı qadaǵalaw tuwralı tiyisli nızam islep shıǵıldı.
Aylanıstaǵı som-kuponlar kirgiziliwi ekonomikadaǵı hám tutınıw bazarındaǵı jaǵdaydıń turaqlasıwına alıp keldi. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 1994-jıldıń 16-iyundegi «Ózbekstan Respublikası milliy valyutasın kirgiziw haqqında»ǵı Pármanı tiykarında 1994-jıl 1-iyulden baslap óz milliy valyutamız «som» aylanısqa shıǵarıldı. Bul Ózbekstan ekonomikalıq rawajlanıwında sapa tárepinen jańa dáwir – ǵárezsiz pul-kredit siyasatı júrgiziw dáwiriniń baslanıwı edi.
Usı waqıttan baslap Oraylıq banktiń tiykarǵı kúsh hám quralları ǵárezsiz pul-kredit siyasatın islep shıǵıw hám onı ámelge asırıw, kommerciyalıq bankler jumısın tártipke salıw hám qadaǵalaw, nátiyjeli tólem sistemasın jolǵa qoyıwǵa erisiwge baǵdarlandı.
Joqarıda atap ótkenimizdey, aylanısqa kupon talonlar shıǵarıldı hám sońınan Ózbekstan óziniń milliy valyutasın aylanısqa shıǵardı.
Ózbekstan milliy pul sistemasınıń tiykarǵı elementi som jámiyet máplerine xızmet etedi. Sonıń ushın pul sistemasınıń tiykarǵı wazıypası milliy pulımızdıń qádirin bekkemlewden ibarat. Bul júdá juwapkerli hám ańsat bolmaǵan wazıypa. Ózbekstannıń óz ekonomikasın bazar talaplarına say rawajlandırıwǵa qaratıw, bazar ekonomikasına ótiwde elimizdiń ózine tán ózgesheliklerge iye ekenligi milliy valyutanıń turaqlı bolıwın talap etedi.
Házirgi kúnimiz ekonomikamızdıń rawajlanıwında ámelge asırılıp atırǵan ekonomikalıq procesler, úlken qurılıslar hám qarjılandırıwlar Ózbekstan ekonomikalıq ǵárezsizlikke erisiwi ushın tuwrı jol tańlaǵanın kórsetip turıptı. Ǵárezsiz pul sistemasına iye bolmastan turıp ekonomikalıq tárepten ǵárezsiz mámleket qurıw múmkin emes.

7.3. Ózbekstan Respublikası pul sisteması turaqlılıǵın támiyinlew faktorları

«Milliy valyuta – milliy maqtanısh, mámleket ekonomikasınıń belgisi, suveren mámleketke tán belgi. Bul respublikaǵa tiyisli baylıq hám múlki».

Hárbir jámiyette pulǵa júkletilgen wazıypalardıń nátiyjeli orınlanıwı ekonomikalıq hám sociallıq rawajlanıwdı xoshametleydi, pul qádiriniń túsiwi bolsa tártipsizlikke, jámiyettiń rawajlanıwında basqa tosqınlıqlar bolıwına alıp keliwi múmkin.
Ózbekstan Respublikası pul sistemasında naq pul aylanısın tártipke salıw áhmiyetli sanaladı. Ekonomist ilimpazlardıń pul aylanısına arnalǵan izertlewleri sonı kórsetedi, respublikanıń naq pul aylanısı menen ekonomikalıq háreket arasında tikkeley baylanıs bar.
Naq pulǵa bolǵan talaptı qısqartıw maqsetinde respublikada plastik kartochkalar aylanısın rawajlandırıwǵa tiykarǵı baǵdar dep qaralmaqta. Aylanıstaǵı milliy pul birlikleriniń barlıǵı banknotalar esaplanadı. Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi pul emissiyası salasında heshqanday wákillikke iye emes.
Puldıń turaqlılıǵı degenimiz puldıń satıp alıw qábiletiniń ózgermesligi hám valyuta turaqlılıǵı.
Puldıń satıp alıw qábileti usı pul birligine tuwrı keliwshi tovar hám xızmetler muǵdarı. Solay eken, puldıń satıp alıw qábiletin kórsetiwshi «kórsetikish» tovarlar hám xızmetler bahası sanaladı. Eger tovar hám xızmetler turaqlı bolsa, puldıń satıp alıw qábileti de turaqlı boladı. Eger pul ózgermey tovarlar bahası kóteriletuǵın bolsa, bul puldıń qádirsizlengenin kórsetedi, al kerisinshe, tovar hám xızmetler bahasınıń túsiwi puldıń satıp alıw qábileti artqanınan derek beredi.
Demek, puldıń qádiri tovarlar hám xızmetler bahasına keri proporcional – baha tómenlese, puldıń qádiri kóteriledi yaki baha kóterilse qádiri túsedi.
Pul tovar bolǵanı ushın da talap hám usınıs tásir etedi. Pul usınısı aylanısqa shıǵarılǵan túrli formadaǵı pullardıń jıyındısı bolıp, talaptan artıq yaki kem bolıwı múmkin. Aylanısqa shıǵarılǵan pul muǵdarı aylanıw tezligine qaray da ózgeriwi múmkin.
Pulǵa bolǵan talap mámleket pul aylanısı tiykarında anıqlanadı. Pul talabı kárxanalar, shólkemler, mákemeler, xalıq, mámleketlik organlar júrgizip atırǵan naq pul yaki naq pulsız aylanba ushın zárúr pul muǵdarı tiykarında anıqlanadı. Pulǵa bolǵan talap xojalıq subyektleri – islep shıǵarıwshılar hám tutınıwshılar arasında bolatuǵın pullı proceslerdiń kólemi hám tezligine baylanıslı. Puldı paydalanıw jolı menen islenetuǵın proceslerdiń kólemi qansha keń bolsa, pulǵa bolǵan talap sonshelli kóp boladı. Eger pul menen baylanıslı operaciyalar tez islense, pulǵa bolǵan talap sonsha kem boladı, demek, aylanısqa kem pul shıǵarıw kerek boladı.
Pulǵa bolǵan usınıs hám talaptıń teńligi pul teń salmaqlılıǵın bildiredi. Pulǵa bolǵan usınıs, oǵan bolǵan talaptan artpasa pul turaqlı dewge boladı, kerisinshe bolsa, pul qádirsizlenedi hám puldan qashıw procesi baslanadı. Ámeliyatta puldı jıynaǵanǵa qaraǵanda onı tovarlarǵa aylandırıw yaki basqa qádirlilew valyutanı jıynaw qolay bolıp qaladı.
Puldıń turaqlılıǵın támiyinlewdiń tiykarǵı baǵdarlarınan biri byudjet jetispewshiligi bolmawı. Mámleket byudjeti qárejetleriniń dáramatlardan artıp ketiwi nátiyjesinde payda bolatuǵın byudjet jetispewshiligi aylanısqa tovarlar menen támiyinlengen pullar shıǵarıw esabınan jabıladı. Bul ilaj aylanısta támiyinlengen puldıń kóbeyiwine, aqıbetinde pul qádiriniń túsiwine alıp keledi. Sonıń ushın hárbir mámleket pul jetispewshiligi bolmawı yaki onıń salmaǵı sezilersiz bolıwına erisiwi kerek.
Puldıń turaqlılıǵın támiyinlewdiń jáne bir baǵdarı bul altın hám valyuta rezervleriniń bolıwı hám olardıń kóbeyiwi. Altın valyuta rezervleriniń salmaǵı qansha kóp bolsa, pul sonsha turaqlı bolıwı múmkin.
Milliy valyutanı bekkemlewdiń jáne bir shárti – inflyaciyaǵa qarsı ruqta oylanǵan siyasat júrgiziw. Aylanısqa shıǵarılǵan hárbir som belgili muǵdardaǵı tovar hám xızmetler menen támiyinlengen bolıwı kerek. Ishki bazardı tovarlar menen toltırıw, xalıqqa xızmet kórsetiwdiń sapası hám túrlerin kóteriw de milliy valyutanıń turaqlılıǵın támiyinlew tiykarı sanaladı.