Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Kreditlew sisteması quramı





Kredit subyekti



Kredit obyekti







Qarızǵa berilgen kredit qunı

Qarız beriwshi

Qarızdar


10.1 sızılma¹⁷ . Kreditlew sisteması quramı

Respublikamızdıń ekonomist ilimpazlarınan Sh.Abdullaeva kredit qatnasıqlarında subyektler eki túrli bolıwın kórsetip ótedi:

- kredit (qarız) beriwshi;
- qarızdar.
Bunnan tısqarı, kredit kredit qatnasıqları quramınıń elementi sıpatında kredittiń obyekti payda boladı.
Bunda qarızǵa berilgen qarjı óz qunın saqlap qalıwı kredittiń tiykarǵı qásiyeti sanaladı. Kredit quramı onıń elementleri birligin kórsetedi.
Kredittiń háreket basqıshları da onıń áhmiyetli belgisi sanaladı. Qarızǵa beriwshi qun háreketin tómendegishe sáwlelendiriwge boladı:


Bk-Okz-Ik - Vr - +k - Fks

Bk- kredittiń beriliwi;

Okz – kreditti qarız alıwshı tárepinen onıń waqıtsha talabın qandırıw ushın alıwı;
Ik – kreditti paydalanıw qarız alıwshınıń kreditti qanday maqsette alǵanı menen tikkeley baylanıslı;
Vr – qarız alıwshınıń xojalıǵında qarızǵa alınǵan qunnıń aylanıwı juwmaqlanıwı resurslardıń aylanıstan shıǵıwın kórsetedi;
Qk – kreditti qaytarıw;
Fks – waqıtsha berilgen qunnıń kreditor qolına qaytıp keliwi (procenti menen).
Kredit mazmunın talqılaw úzliksiz proces. Talqılaw procesinde jańadan jańa qásiyetler payda bolıwı múmkin.

10.2. Ssuda kapitalı deregi hám háreket etiw formaları

Ssuda kapitalı – bul xızmet kórsetiwshi kapital aylanıwına xızmet etiwshi hám procent keltiriwshi ssudaǵa (qarızǵa) beriletuǵın pul kapitalı.

Ssuda kapitalınıń derekleri – bul sanaat hám sawda kapitalları aylanısı procesinde bos qalatuǵın pul kapitalı. Pul kapitalınıń bosawı tómendegi faktorlarǵa baylanıslı boladı:
- tiykarǵı kapital aylanısınıń xarakterinen. Tovarlardı satqannan keyin tiykarǵı kapitaldıń gónergen bólegi amortizaciya rezervi sıpatında tiykarǵı kapitaldıń jańalanıw múddeti kelgenge shekem jıynalıp turadı;
- aylanba kapitaldıń turaqlı aylanıw xarakterinen. Tayar tovarlardı satıw hám shiykizat hám materiallardı jańa tovarlar islep shıǵarıw maqsetinde satıp alıw aralıǵında belgili waqıt ótedi. Sonıń ushın tayar tovarlardı satıwdan túsken pul túsimi waqıtsha bos pul kapitalı sıpatında bos bolıp qaladı;
- tovarlardı satıw dáwiri (waqtı) menen usı pulın tólew dáwri arasındaǵı waqıtsha úzilistiń bolıwı;
- islep shıǵarıw kólemin keńeytiw talapları dárejesinde zárúr bolǵan pul formasındaǵı qosımsha qundı jıynaw zárúrligi hám basqa jaǵdaylar.
Ssuda kapitalı derekleriniń talqılaú kreditiniń ekonomikalıq kategoriya mánisin anıqlawǵa tiykar bolıp xızmet etti.
Birqatar ekonomistlerdiń pikirinshe, kredit jámiyettegi waqıtsha bos qarjılardı jıynaw hám olardı bólistiriw forması.
Solay etip, waqıtsha pul kapitalınıń bosawı obyektiv zárúrlik. Biraq, bunday jaǵdayda biykar turatuǵın pullar turaqlı hárekette bolatuǵın kapital qunı talabına qarsı háreket etedi. Bunday qarama-qarsılıq kreditlerdi beriw arqalı sheshiledi, yaǵnıy waqıtsha bolmaytuǵın pul kapitalı qarızǵa beriledi.