Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

14.4. Oraylıq banktiń «mámlekettiń banki» funkciyası

Oraylıq bank, mámleketlik bank retinde, mámleketlik byudjettiń kassalı orınlanıwın ámelge asıradı, mámleketlik organlardıń naq pulsız operaciyalarınıń belgili bólegin ámelge asıradı, húkimettiń sırtqı qarızların tólewge xızmet etedi, byudjet deficitiniń belgili bólegin jabıwǵa hám basqa mámleketlik mákemeler qárejetlerin qarjılandırıw maqsetlerine qısqa múddetli kreditler beredi. Sonday-aq, húkimetke pul-kredit hám valyuta máseleleri boyınsha másláhát beredi.

Mısalı, Bundes bank mámleket banki sıpatında Federaciyaǵa, hákimshilik-huqıqıy bólimlerge hám Federaciyanıń parabyudjet fondlarına kreditler beriw huqıqına iye. Bul kreditler sheklengen bolıp, qısqa múddetli xarakterge iye.
Mámleketlik bank sıpatında Bundes bank húkimet atınan onıń obligaciyaların, finanslıq veksellerin satadı hám olardı satıw ushın daǵaza beredi. Federal zayomlar kursın turaqlı dárejede saqlanıwı ushın juwapker boladı.
Oraylıq bank mámlekettiń tiykarǵı bankiri hám húkimettiń finanslıq másláhátshisi esaplanadı. Bul boyınsha:
- húkimettegi shólkemlerdiń esap bet betlerin alıp baradı;
- mámleket zayomların shıǵarıw, saqlaw hám olar menen tiyisli operaciyalardı isleydi;
- húkimetke kredit beredi;
- mámlekettiń altın-valyuta hám qımbat bahalı taslardan ibarat rezervlerin saqlaydı hám basqaradı;
- mámleket dárejesinde valyuta kursın ornatadı, procent siyasatın júrgizedi hám mámlekettiń basqa mámleketler aldındaǵı minnetmelerine juwap beredi. Olar menen korrespondentlik qatnasıqların ornatadı hám alıp baradı.
Oraylıq banktiń mámleket banki sıpatındaǵı funkciyasınıń áhmiyetli kórinislerinen biri húkimettiń sırtqı qarızların tólew procesinde kórinedi.
Altın-valyuta rezervlerin basqarıw funkciyası.
Rawajlanǵan ellerde húkimettiń sırt el valyutalarında esap betleri bolmaydı. Mámlekettiń altın-valyuta rezervlerin basqarıw Oraylıq bank moynında bolıp, olardıń summası Oraylıq bank balansında sáwlelendiriledi. Húkimettiń bolsa, sırt el valyutalarındaǵı sırtqı qarızları boladı. Qarızdı tólew múddeti keliwi menen húkimet Oraylıq bankke tólew tapsırmasın jazadı. Bank qarızdıń valyuta rezervleri esabınan húkimettiń sırtqı qarızın tóleydi hám tólengen summanıń milliy valyutadaǵı ekvivalentin húkimettiń esap betlerinen shegirip aladı.
Rawajlanǵan industrial ellerde Oraylıq bank atqaratuǵın dástúriy funkciyalardan biri – valyuta rezervlerin basqarıwda Oraylıq banktiń monopol abırayǵa iye bolıwı. Atap ótkende, Avstriya, Ullı Britaniya, Germaniya AQSh sıyaqlı mámleketlerdiń oraylıq bankleri mámleket valyuta rezervlerin basqarıwda usınday huqıqqa iye.
Oraylıq banklerdiń másláhát beriwi hám maǵlıwmatlar menen támiyinlew funkciyasın onıń mámleket banki sıpatındaǵı funkciyasına kirgiziwge boladı.
Oraylıq banktiń maǵlıwmatları talap etiw huqıqı haqqındaǵı kommerciyalıq bankler ushın esabatlar formasın hám tapsırıw múddetin belgilep beriliwin Oraylıq banktiń maǵlıwmat-izertlew funkciyasınıń bir kórinisi sıpatında kórsetedi.
Sonı ayrıqsha atap ótiw kerek, Oraylıq banktiń funkciyaları qoyılǵan maqsetlerge erisiwdi támiyinlew ushın xızmet etedi. Sonlıqtan, tiykarǵı maqsetke erisiw jolında belgilengen anaw yamasa mınaw wazıypanı sheshiw ushın Oraylıq bank funkciyalarınıń basqalarına qaraǵanda kóbirek paydalanıw talap etiledi.
Joqarıda atap ótilgen Oraylıq banktiń tiykarǵı dástúriy funkciyaları xalıqaralıq bank sistemasında dástúriy kórinis retinde keń tarqalǵan, yaǵnıy hárbir rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan mámleketler Oraylıq bankleriniń funkciyaları bir-birine uqsaydı.