Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

17.3-sızılma.Bank aktiv operaciyaları dúzilisi
Kommerciyalıq bankler aktiv operaciyalarınń jáne bir túri – fond operaciyaları. Túrli qımbat bahalı qaǵazlar onıń obyekti bolıp xızmet etedi. Banklerdiń qımbat bahalı qaǵazlar boyınsha operaciyalarınıń eki túri kóp qollanıladı.
Bular – qımbat bahalı qaǵazlardı ssudalardı támiyinlegenlıgı ushın qabıl etiw jolı menen ssudalar beriw hám olardı bank tárepinen óz esabına satıp alıw jolı menen operaciyalar ótkeredi. Qımbat bahalı qaǵazlar jasalma kapitaldı sáwlelendirse de, olar boyınsha ssudalar haqıyqıy tovar islep shıǵarıw menen baylanıslı proceske xızmet etedi.
Házirgi kúnde kommerciyalıq bankler tárepinen berilip atırǵan kreditlerdiń támiynatı sıpatında kóshpes múlk, basqa bank yaki qamsızlandırıw shólkemleriniń qamsızlandırıw kepilligi de qabıl etiliwi múmkin.
Ekonomikalıq tárepten aktivlerdi basqarıw máseleleri passivlerden óz aldına kórip shıǵıladı, biraq ámeliyatta olar óz ara baylanıslı. Bank balansınıń passiv bólegindegi tartılǵan qarjılardıń dereklerin talqılamastan aktiv operaciyalardı islew qıyın.
Kommerciyalıq bank baǵdarlaytuǵın resursların depozitler múddetliligi tiykarında waqtı-waqtı menen anıqlaw hám tártipke salıw mashqalasına dus keledi.
Kommerciyalıq banklerdiń tiykarǵı aktiv operaciyası bul kreditlew. Kredit qatnasıqlarınıń subyektleri: xojalıq organları, xalıq, mámleket hám banklerdiń ózi.

17.3. Kommerciyalıq banklerdiń kredit operaciyaları

Kommerciyalıq banklerdiń aktiv operaciyaları ishinde kreditlew procesi tiykarǵı orındı iyeleydi. Ol tómendegi basqıshlardı ishine aladı:

• kredit alıw ushın berilgen klienttiń arza talapnamasın kórip shıǵıw;
• qarız alıwshınıń tólewge hám kreditke qábiletliligin bank tárepinen úyreniliwi;
• kredit komitetiniń qararı;
• kredit pitimin rásmiylestiriw;
• kredit beriliwi;
• ssuda hám ol boyınsha procent tólewdiń bank tárepinen qadaǵalanıwı.
Kredit hám onı tólew procesi kredit shártnamasında kórsetilip, kredit hám qarız alıwshı arasındaǵı minnetleme hám huqıqlardı belgilep beredi. Onda kreditlewdiń maqseti hám obyekti, kredit muǵdarı, ssudanı beriw hám onı tólew múddeti, kredit támiynatınıń túrleri, kredit ushın procent stavkası hám basqalar kórsetiledi. Ssuda tólewdi qadaǵalaw banktiń kredit portfelin turaqlı talqılaw tiykarında alıp barıladı hám kreditlerdiń sapa dárejesi anıqlanadı.
Kommerciyalıq bankler tárepinen beriletuǵın barlıq kreditler onıń kredit portfelinde kórinisin tabadı. Sırt ellerdiń ekonomika boyınsha dereklerinde; «Bank kreditleri ózinde ekonomikalıq ósiw procesinde jańa texnologiyalardı tartıw arqalı islep shıǵarıwdı pútkilley jańalaw, keńeytiw, jańa tovarlar islep shıǵarıw menen sapa dárejesin jaqsılaw maqsetinde qárejetlerdi jabıwǵa xızmet etedi», - delingen.
Qarjılandırıw dereklerine hám qarız alıwshınıń regiondaǵı ornı hám mánziline qaray kommerciyalıq banklerdiń kredit portfelin klassifikaciyalaw múmkin.
Házirgi waqıtta oraylastırılǵan kreditler húkimetimizdiń shıǵarǵan qararına tiykar, baslı tarmaqlardı rawajlandırıw ushın milliy valyutada beriledi. Qayta qarjılandırıw hám banktiń óz qarjıları esabınan beriletuǵın kreditler klient kreditke qábiletli bolǵanda milliy valyutada yaki sırt el valyutasında beriliwi múmkin.
Kommerciyalıq banklerde túrli riskler ushırasadı. Biraq, olardıń jumısına kóbirek kredit riski, likvidlilik riski hám procent stavkası tásir etedi. Kommerciyalıq bankler jumısınıń tiykarǵı bólegi kreditler beriw hám usı tiykarda payda alıwǵa baǵdarlanǵanlıǵı ushın olardıń jumısında bul risklerdiń salmaǵı da joqarı boladı.
Klassifikaciyalanǵan kredtlerdiń qaysı toparına kiriw dárejesi tez satılatuǵın aktivler hám joqarı likvidli qarjılardıń bolıwı menen belgilenedi.
Usı wazıypa tiykarında procent stavkaların kóteriw yaki tómenletiw, uzaq hám qısqa múddetli procent stavkaları arasındaǵı baylanıstıń ózgeriwi sıyaqlı funkciyalar turadı, sebebi, banklerdiń kópshilik passivleri qısqa múddetli, aktivler (ssuda)diń talay bóleginiń qaytarılıwı bolsa múddetlerge iye. Tartılǵan qarjılar boyınsha procent stavkaları kóteriliwi qáwip salǵanda bank paydasın qorǵaw ushın qarsı ilajlardı islew lazım.
Kommerciyalıq banklerdiń operaciyaları ishinde kredit operaciyası tiykarǵı orındı iyeleydi.
Kommerciyalıq bankler kreditler bank jumısında tiykarǵı orın tutqan operaciyalardan biri. Ózbekstan Respublikası «bank hám bank jumısı haqqındaǵı» nızamında bank terminine túsinik berilgende bul shólkem úsh operaciyanı álbette islewi lazımlıǵına itibar berilgen, bulardan biri kredit beriw operaciyası. Jáhán bank jumısında bank terminine finanslıq univermag degen túsinik berilgenine qaramastan, kredit operaciyaları barlıq bankler jumısında áhmiyetli orın iyelegen.
Bir tárepten bank krediti ekonomikalıq subyektler ushın zárúr jaǵdayda waqıtsha júzege kelgen finanslıq qıyınshılıqtı sheshiwde járdem beriwshi áhmiyetli derek esaplanadı. Ekinshi tárepten bolsa, bankler júrgizip atırǵan procesleri ishinde eń kóp payda beriwshi proces sanaladı.
Kredit portfeliniń tuwrı shólkemlestiriliwi kommerciyalıq banklerdiń nátiyjeli jumıs islewi ushın tiykar boladı. Atap ótkende, kredit beriw hám onı belgilengen múddette qaytarıp alıw, onıń menen baylanıslı qáwipler, ssudalar, múddeti ótken ishki uzayttırılǵan kreditler boyınsha esaplaw operaciyaları, ssudalar boyınsha zıyanlardı jabıw ushın rezerv muǵdarı, bankler aralıq kredit hám oraylastırılǵan kreditler boyınsha operaciyalar usılar qatarına kiredi.
Demek, kredit portfeli – bul túrli risklerge tiykarlanǵan belgili bir ólshemlerge qaray bólingen kreditlerdegi bank talaplarınıń jıyındısı. (17.2-keste).
Bulardıń barlıǵı klienttiń kredit alıw qábiletin talqılaw nátiyjesinde sheshiw qabıl etilgennen soń klientlerge beriledi.
Bul kredit túrleri derlik barlıq burınǵı ǴMDA ellerinde birdey bolıp, olar bankler tárepinen hám basqa banklik emes shólkemler tárepinen klientlerge beriledi. Biraq, islam mámleketlerinde islamǵa kredit beriw usılları ústin turadı.
Bankler, óz aldına kredit shólkemi sıpatında (erkin) ekonomikalıq, siyasiy, bank nızamshılıǵınıń rawajlanıw dárejesi, bankler aralıq báseki hám bank infrasistemasınıń rawajlanıw dárejesin itibarǵa alıp, óz kredit siyasatın ámelge asıradı.


17.2-keste.