Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Bank resurslarınıń belgisi hám deregi boyınsha klassifikaciyası

Klassifikaciyası	Resurslar túrleri	Túsinik
Derek	Óz qarjıları	Tártip, qosımsha kapital, rezervler, payda hám zıyanlar esap betindegi qaldıq.
	Tartılǵan hám qarız qarjıları	Klientlerdiń hám wákil banklerdiń usı, depozit, amanat hám basqa esap betlerindegi qarjılar; yuridikalıq táreplerden alınǵan kreditler
Qarjılardıń kimge tiyisliligi boyınsha	Bankke tiyisli	Óz qarjılar: amanatlar, bólistirilmegen payda, bólistiriwden keyingi dáwirdiń paydası, óz qarjıları kóbeyiwine tásir etiwshi qárejetlerdi esapǵa almaǵan emissiyalıq dáramat.
	Bankke tiyisli bolmaǵan	Bankler aralıq kredit, tartılǵan depozitler, arnawlı fondlar, kárxanalardıń esap betlerindegi bos pul qarjıları, banktiń kreditorlıq qarızları, debitorlar menen esaplasıwlar boyınsha rezervler.
Múddetine qaray	Uzaq múddetli	Óz qarjıları, óz qarjılarına teńlestirilgen qarjılar (talap etip alınǵansha esap betlerindegi minimal qaldıqlar), uzaq múddetli depozitler.
	Qısqa múddetli	Qısqa múddetli depozitler, kárxana hám shólkemlerdiń talap etip alǵansha esap betindegi minimal qaldıqtan artqan qarjılar.
Isenimlilige boyınsha	Isenimli	Óz qarjıları, uzaq múddetli depozitler, finanslıq járdem
	Isenimsiz	Talap etip alınǵansha depozitler, kárxana hám shólkemlerdiń esap betleri.
Kóbeyiw deregi	Óz ishki hám sırtqı qarjıları	Bólistirilmegen payda.
		Qımbat bahalı qaǵazlardı shıǵarıw (akciya, obligaciya, vekseller) sonnan, konvertaciyalanǵan bank aktivlerin satıw, kóshpes múlkti ijaraǵa beriw.
	Tartılǵan ishki hám sırtqı qarızlar	Qımbat bahalı qaǵazlardı konvertaciyalaw.
		Yuridikalıq táreptiń esap betlerin ashıw, puqaralardıń amanatları, yuridikalıq táreplerdiń depozitleri, bankler aralıq kreditler.

Isenimlilik dárejesi boyınsha banktiń óz qarjıları hám olarǵa teńlestirilgen qarjılarınan keyingi orında turıwshı tartılǵan hám qarız qarjıları birqatar obyektiv hám subyektiv faktorlar tásirine baylanıslı:

- puqaralardıń amanatları hám yuridikalıq táreplerdiń depozitleri procent stavkaları muǵdarı;
- amanat hám depozitlerdi qabıl etiw, esaplasıw hám basqa betlerin ashıw hám olardı júrgiziw shártleri.
Joqarıdaǵı klassifikaciya ekonomikalıq ádebiyatlarda keltirilgen qısqasha klassifikaciyadan ózgesheligi sonda, bank resurslarınıń deregi, túrleri, kimge tiyisli ekenligi, múddeti, isenimliligi hám táwekeshilik dárejesi, kórsetiw imkaniyatların ózinde jámlestirip islep shıǵılǵan.
Banklerdiń barlıq resurs bazasındaǵı elementlerdi túrli belgiler boyınsha talqılaw maqsetinde toparlarǵa ajırattıq hám klassifikaciyanıń tiykarın basqarıwda (17.1-kestede keltirilgen) tómendegi belgiler esapqa alındı.
Bular:
derekler boyınsha;
qarjılar kimge tiyisliligi boyınsha;
múddetine qaray;
isenimlilik dárejesine qaray;
kóbeyiw dárejesine hám basqa belgiler boyınsha klassifikaciyalawǵa boladı.
Ózbekstan Respublikasınıń «Bankler hám bank jumısı haqqında», «Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq bank haqqında», «Akcionerlik jámiyetleri hám akcionerler huqıqların qorǵaw haqqında»ǵı nızamlarǵa hám basqa nızamlar hám Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2015-jıl 6-maydaǵı PQ–2344-sanlı «Kommerciyalıq banklerdiń finanslıq turaqlılıǵın jáne de arttırıw hám olardıń resurs bazasın rawajlandırıw is-ilajları haqqında»ǵı qararı hám 2015-jıl 6-iyuldegi 2693-sanlı «Kommerciyalıq bankler kapitalınıń sáykesliligine qoyılatuǵın talaplar haqqında kórsetpeler» tiykarında elimizde kommerciyalıq banklerdiń kapitalı qáliplestiriledi hám basqarıladı.
«Ózbekstan Respublikası banklerinde depozit operaciyaların islew tártibi haqqında»ǵı 2015-jıl 26-avgusttaǵı 2711-sanlı kórsetpesine muwapıq kommerciyalıq bankler óz depozit operaciyaların isleydi.
Bankler tárepinen pul qarjıların jıynaw, basqa depozitlerdi tartıw strategiyasın ámelge asırıw banktiń kredit-investicion jumısın ámelge asırıw ushın da zárúr.
Depozit operaciyaları járdeminde banklerdiń 70 procentten artıq passivleri shólkemlestirliwi múmkin. Depozit operaciyaların bankler ózleriniń depozit siyasatları tiykarında júrgizedi. Banktiń depozit siyasatı onıń kredit siyasatı, procent siyasatı hám basqa jumıs túrleri menen tikkeley baylanıslı, banklerdiń resurs bazasın bekkemlew hám onıń turaqlılıǵın támiyinlewge qaratılǵan. Depozit operaciyaların ámelge asırıwda bul operaciya túriniń obyekt hám subyektin anıqlaw lazım.
Depozit operaciyalarınıń obyekti talaptan artıp qalǵan qarjılar (qoyılmalar) sanaladı. Depozit operaciyaların shólkemlestiriwdiń tiykarı balans likvidliligi, klientlerdiń finanslıq jaǵdayınıń turaqlılıǵı.
Bank depozit sertifikatları – bank resurslari deregine qosımsha pul qarjıların tartıwdıń bazar mexanizmine tán usıllarınan biri bolıp, bank sistemasınıń turaqlı islewin kórsetiwde hám resurs bazasınıń bekkemleniwinde ózine tán áhmiyetke iye.
Respublikamızda depozit sertifikatlar ámelde bolıw qaǵıydaları hám bazarı shártlerin shólkemlestiriw hám olardıń aylanısın tártipke salıw maqsetinde «Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen «Banklerdiń depozit sertifikatların shıǵarıw, dizimge alıw hám aylanısta bolıw qaǵıydaları» islep shıǵılǵan, usı tártip boyınsha Respublikamızda jumıs isleytuǵın bankler tárepinen yuridikalıq hám fizikalıq táreplerge arnalǵan óz depozit sertifikatların shıǵarıp kiyatır. Bank tárepinen shıǵarılıp atırǵan sertifikatlar xalıqaralıq ámeliyatta hám biziń nızamshılıǵımızda belgilengen shártler boyınsha eki túrde shıǵarılıwı múmkin:
Yuridikalıq táreplerge arnalǵan depozit sertifikatları.
Fizikalıq tárepler ushın arnalǵan – amanat sertifikatları.
Mámlekette finans bazarınıń keń kólemde islewiniń támiyinleniwi olardan paydalanıw múmkinshiligin beredi.
Banktiń óz qarjıları quramı:
1) akcionerlik kapitalı (ápiwayı, jeńilletilgen)
2) qosımsha kapital,
3) rezerv kapitalı (rezervler hám arnawlı fondlar, devalvaciya)
4) bólistirilmegen payda.
5) qayta bahalawdan awısqanınan ibarat.
Kommerciyalıq bankler joqarıda kórsetip ótilgenindey óz qarjıları, ustav kapitalı, rezerv kapitalı, arnawlı fondlar, ótken jıldaǵı bólistirilmegen paydalar, rezervler, qayta bahalaw nátiyjelerinen ibarat.
Búgingi kúnde Bank kapitalın qadaǵalaw hám onı úyreniw eki tiykarǵı toparǵa bóliw tiykarında alıp barıladı hám olar tómendegi túrlerge bólinedi, sonnan, 1 dárejeli kapitalǵa:
- aylanıstaǵı akciyalar;
- qosımsha capital;
- rezervler;
- bólistirilmegen payda.
2 dárejeli kapitallar:
- usı jıldıń taza paydası;
- subordinar qarızlar.
Bunda II dárejeli jámi kapitaldıń 50% ten kóp bolıw talabı qoyılǵan.
Joqarıda kórsetilgen barlıq funkciyalar bank jumısında qáwip dárejesin kemeytiwge qaratılǵan, bankti nátiyjeli basqarıwdı júzege shıǵaradı.
Bank resurslarınıń depozit hám depozit emes derekler menen óz ornında bazar sistemasındaǵı bank jumısınıń birneshe ekonomikalıq elementlerinen quralǵanın kóriwimiz múmkin.
Depozit – latınsha sózden alınǵan, saqlaw ushın tapsırılǵan buyım mánisin bildiredi. Ekonomikada bolsa klienttiń óz qarjısın waqıtsha paydalanıw ushın bankke tapsırıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın ekonomikalıq qatnasıqlardı ańlatadı.
Depozit – bul klienttiń banklerge waqıtsha paydalanıw ushın óz qarjıların beriwi boyınsha ekonomikalıq baylanıs.
banktiń depozit operaciyaları 4 toparǵa bólinedi:
1) talap etip alınǵansha (múddetsiz) depozitler;
2) múddetli depozitler;
3) xalıqtıń amanatları;
4) qımbat bahalı qaǵazlar shıǵarıw jolı menen qarjılardı tartıw.
Múddetsiz depozitler – bul klient tárepinen óz qarjısın qálegen waqıtta, heshqanday aldın-ala eskertpey alıwı múmkin bolǵan qarjıları.
Múddetli depozitler – bul bank tárepinen belgili bir múddetke tartılǵan qarjılar. Múddetli depozitlerde qarjı shártnamada keltirilgen múddette bankke paydalanıwǵa tapsırıladı. Múddet pitiwi menen iyesi qarjını qaytarıp alıwı múmkin. Tartılǵan qarjılar ishinde múddetli depozitler tiykarǵı orındı iyeleydi.


Amanat túrleri boyınsha

Yuridikalıq tárep Fizikalıq tárep.

Múddeti boyınsha.

Talap etip alınǵansha (anıq múddeti joq)

Múddetli (anıq múddetli)

Shártli (aldın-ala kelisilgen shárt tiykarında alıw)