Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. Kommerciyalıq bankler jumısın shólkemlestiriw tiykarı hám olardıń dúzilisin sáwlelendirip beriń.

2. Kommerciyalıq banklerdiń funkciyaların túsindirip beriń.
3. Kommerciyalıq bankler jumısın shólkemlestiriwdiń ekonomikalıq hám huqıqıy tiykarlarına neden ibarat?
4. Kommerciyalıq bankler jumısın licenziyalaw hám olardıń shólkemlestiriw dúzilisin ashıp beriń.
5. Jámiyette waqıtsha bos pul qarjılarınıń payda bolıwın túsindiriń.
6. Pul qarjılarınıń kommerciyalıq banklerde toplanıwı ekonomikalıq áhmiyetin aytıp beriń.

XVII BAP. KOMMERCIYALÍQ BANKLERDIŃ OPERACIYALARÍ

Joba:

17.1. Kommerciyalıq banklerdiń passiv operaciyaları hám olardı ámelge asırıw tiykarları.

17.2. Kommerciyalıq banklerdiń aktiv operaciyaları hám olardı ámelge asırıw tiykarları.
17.3. Kommerciyalıq banklerdiń kredit operaciyaları.
17.4. Banklerdiń qımbat bahalı qaǵazlar menen ámelge asırılatuǵın investiciyalıq operaciyaları.
17.5. Kommerciyalıq banklerdiń komissiyalıq dáldalshılıq operaciyaları.
17.6. Kommerciyalıq banklerdiń qımbat bahalı qaǵazlar menen ámelge asıratuǵın emissiyalıq operaciyaları.


Tayanısh sózler: passiv, kapital, tartılǵan qarjılar, akciya, minnetlemeler, depozit, plastik kartochkalar, depozit emes qarjılar, procentler, ustav fondı, dáramat, kredit, qarız, kredit alıw qábileti, tólew qábileti, likvidlilik, koefficientler, faktoring, mikrokredit, baslanǵısh kapital, girew, támiynat, jeńillik, tólem, procent.

17.1. Kommerciyalıq banklerdiń passiv operaciyaları hám olardı ámelge asırıw tiykarları

Jáhánniń kóplegen ellerin qamtıp alǵan finanslıq daǵdarıs kólemi keńeyiwine qaramastan, Ózbekstan bank sisteması isenimliligi hám turaqlı rawajlanıp atırǵanı, sırt el qarjılandırıwına qaraslı emesligi hám sırtqı daǵdarıstıń keri tásirine berilmew ózgeshelikleri menen ajıralıp turdı.

17.1-súwret. Banklerdiń jámi depozitleri, mlrd. somda

Xalıq hám xojalıq júrgiziwshi subyektlerindiń bos pul qarjıların bank depozitlerine tartıw 2021-jıl dawamında klientlerge kórsetilip atırǵan bank xızmetleri sapasın túpten jaqsılaw, atap ótkende, amanatlardıń jańa hám klientler talaplarına tuwrı keletuǵın tartımlı túrlerin engiziwge ayrıqsha itibar qaratıldı.

2021-jıldıń juwmaǵı boyınsha kommerciyalıq bankler tárepinen tartılǵan depozitlerdiń ulıwma kólemi 2020-jılǵa salıstırǵanda 51,5 procentke artıp, 143496 trln. somdı quradı.
Bul diagrammadan kórinip turǵanınday, kommerciyalıq banklerdiń depozitleriniń muǵdarı keyingi jıllarda tez pát penen óspekte.
Bank jumısın shólkemlestiriwdiń dáslepki basqıshı, bank resursların qáliplestiriwden ibarat. Bank resurslarınıń tuwrı shólkemlestiriliwi hám únemli paydalanılıwı hárqanday bank jumısınıń nátiyjeli júrgiziliwine tiykar jaratadı. Qáliplestirilgen resurslar banklerdiń kommerciya hám xojalıq jumısın támiyinlew ushın paydalanıladı. Bazar ekonomikasında bank resursların qáliplestiriw hám olardan tuwrı paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Kommerciyalıq bankleriniń resurs bazasın qáliplestiriw tek jańa klienlerdi tartıw ǵana emes, al resurslar derekleri dúzilisin turaqlı ózgertip turıwdı da óz ishine alıp, bank aktivleri hám passivlerinen aqılǵa muwapıq paydalanıwdıń quramalı bólegi esaplanadı. Bank passivlerinen nátiyjeli paydalanıw depozit siyasatınıń tuwrı júrgiziliwinen ibarat boladı.
Kommerciyalıq bankler resurslarınıń quramın izertlewden aldın bank resurslarınıń ekonomikalıq mazmunın teoriyalıq tárepten hár tárepleme tereń úyreniw maqsetke muwapıq boladı dep oylaymız.
Resurs – francuzsha «ressourse» sózinen alınǵan, pul qarjıları, járdemshi qarjı, imkaniyat, rezerv, qarjı hám imkaniyatlar deregi, dáramatlar deregi, shiykizat degen mánilerin ózinde jámlestiredi.
Ekonomikalıq dereklerde «resurs» sózi túrli nátiyjelerde, yaǵnıy tábiyat resursları, finanslıq resurslar, ekonomikalıq resurslar, insan resursları hám basqa kórinislerde tez-tez ushırasıp turadı. Ekonomikalıq resurslardıń tiykarǵı bólegi, bul finanslıq resurslar bolıp, bul resurslar ekonomikanıń rawajlanıwın támiyinlew ushın paydalanılatuǵın pul-kredit hám byudjet qarjılarınan quraladı.
Bank resursları tuwralı respublikamızda e.i.k. B.Boboev tárepinen izertlew jumısı islengen. Onda bank resurslarınıń mazmunı, quramı, resurslardı qáliplestiriw menen baylanıslı mashqalalar hám olardı sheshiw jolların keń túrde ashıp beriwge háreket etken. Respublikamızda pul bazarın qáliplestiriw hám onda pul resursları menen operaciyalar ótkeriwde bankler jumısınıń strategiyasın islep shıǵıw ushın bank resursları túsinigin hám banklerdiń resurslar menen baylanıslı ótkeretuǵın operaciyalarınıń mánisin tolıq anıqlaw hám talqılaw lazım.
Sırt el ekonomist ilimpazları tárepinen jazılǵan teoriyalıq derekler hám ámeliyatshılardıń ekonomikalıq talqılawların úyrenip, soǵan ámin boldıq, «bank resursları» túsinigine úlken itibar berilgen. Mısalı, E.Rid, R.Kotter, E.Pill hám Smitlerdiń avtorlıǵında shıǵarılǵan «Kommercheskie banki» kitabında bank baylanısın toparlastırıp kóriw múmkin hám oǵan pul qarjılarınıń dereklerine ayrıqsha itibar berilgenligi hám olardı izertlewde banklerdiń passiv operaciyaların tereń izertlew zárúrligi sińdirilgenliginiń gúwası boldıq. Jáne bir topar D.Polfreman hám F.Ford sıyaqlı ekonomist ilimpazlar bank jumısın talqılawda bank resursların, bank passivleri dep kórip shıqqan hám olar bank akcionerleri qarjıları hám amanatshılardıń qarjılarınan quralǵan dep tapqan degen pikirdi bildirgen. Bul kózqaraslardıń ekinshi tárepi sonda, kommerciyalıq bankler usı resurslardı óz minnetlemelerin orınlaw ushın tuwrı jaylastırıwdı abzal kóredi hám usı arqalı resurslardan joqarı nátiyje alıw ushın qattı kredit siyasatın alıp baradı hám kommerciyalıq banklerdiń jumısı klientleri aldında alǵan minnetlemelerin orınlawǵa qaratılǵan boladı. Usınnan kelip shıǵıp, «bank resurslar» tek qarız minnetlemeleri yaki iyelik huqıqın alıw ushın qarjı tartıw emes, al bank ushın dáramat keltiretuǵın rezerv hám imkaniyat degeni.
Biziń pikirimizshe, bank passivleri bank resursların quraytuǵın derek bolıp, olardıń kólemi birneshe faktorlarǵa baylanıslı:
- banklerdiń óz qarjıları esabınan isleytuǵın jumısı;
- pul-kredit siyasatın basqarıw salasındaǵı Oraylıq banktiń siyasatı;
- banktiń tartılǵan qarjıları hám olardıń quramı;
- kommerciyalıq bank tárepinen Oraylıq banke ótkeriletuǵın májbúriy rezerv muǵdarı;
- basqa passivler.
Ekonomikalıq dereklerde hám bank qarjılarınıń qáliplesiwi boyınsha júrgizilgen izertlewlerde «bank resursları», «kredit resursları», «depozit resursları», «bank passivleri» túsiniklerdi ushıratıwımız múmkin hám bul túsiniklerge avtorlar ózleriniń túrlishe táriyipleri arqalı túsinik bergenin kóremiz.
Rossiyalı ilimpaz O.L.Lavrushinniń pikirinshe, kommerciyalıq banklerdiń resursları yaki «banklerdiń resursları», banktiń ıqtıyarındaǵı óziniń hám tartılǵan resurslarınıń jıyındısı, onıń aktiv operaciyaların ámelge asırıwda paydalanıladı . Kommerciyalıq banklerdiń resursları óz qarjıları hám tartılǵan qarjılar esabınan quralıwın atap ótiw, bul biziń pikirimizshe, olardıń dereklerine kóbirek itibardı qaratadı.
Sonnan kelip shıǵıp, biz bank resursları – bul bank siyasatında bank jumısın ámelge asırıw ushın paydalanıwı múmkin bolǵan, banktiń óz qarjılarınan hám tartılǵan qarjılarınan quralǵan, banktiń dáramat alıwǵa tiykar bolıwshı rezerv hám imkaniyatlarınıń jıyındısı degen táriyipti keltirmekshimiz.
Bank resursları bankler tárepinen islenetuǵın passiv operaciyalar járdeminde qáliplesip, bank balansınıń passiv kóleminde eki úlken toparǵa bólinip esapqa alınadı. Bular: banklerdiń óz qarjıları hám tartılǵan qarjıları. Tartılǵan resurslardı geyde ekige bólip qaraydı. Birinshisi, bul tartılǵan depozitler, ekinshisi, basqa minnetlemeler hám satıp alınǵan resurslar bolıp tabıladı. Bul resurslar banktiń aktiv operaciyaların islewde paydalanıladı, yaǵnıy bank resursları dáramat alıw maqsetinde turli tarawlarǵa jaylastırıladı. Banktiń passiv hám aktiv operaciyaları óz ara baylanıslı bolǵanı ushın passivlerdiń quramı hám xarakteri kóp jaǵınan banklerdiń aktiv operaciyaların islewinde óz kórinisin tabadı. Sonıń men bir qatarda, resurslar xarakterine banklerdiń kreditlew siyasatınıń ózgeriwinede tásir jasaydı.




17.1-sızılma. Bank resurslarınıń qáleplesiwi jaǵınan quramı xarakteristikası
17.1-keste